Ο εξαιρετικός αυτός δίσκος που κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1974 με ερμηνευτή τον μεγάλο Στέλιο Καζαντζίδη μπορεί να μην είχε τις πωλήσεις που του άξιζαν, ωστόσο αποτελεί σίγουρα μιαν από τις καλύτερες (αν όχι την καλύτερη) δουλειές του σπουδαίου συνθέτη μετά τη μεταπολίτευση. Ο Θεοδωράκης επιστρέφει στα λαϊκά μονοπάτια που στη δεκαετία του ’60 του άνοιξαν το δρόμο για την πλατιά αναγνώριση και αποδοχή από τον κόσμο και δημιουργεί δώδεκα υπέροχα τραγούδια, που φυσικά δε θα μπορούσαν να είχαν άλλη φωνή από εκείνη του μεγαλύτερου τραγουδιστή που ανέδειξε αυτός ο τόπος.

Η συνεργασία συνθέτη κι ερμηνευτή χρονολογείται από το 1961 και την «Πολιτεία Α'», όταν ο Καζαντζίδης με τη συνοδεία της Μαρινέλλας είχε πει με μοναδικό τρόπο τέσσερα πασίγνωστα τραγούδια του μεγάλου δημιουργού: «Βράχο-βράχο τον καημό μου», «Έχω μια αγάπη», «Παράπονο (Τι θέλεις απ’ τα νιάτα μου)» και «Σαββατόβραδο». Χρειάστηκε να περάσουν 13 χρόνια για να συναντηθούν «μουσικά» και να δημιουργήσουν ένα δίσκο που ναι μεν στην εποχή του δεν ακούστηκε ιδιαίτερα, αλλά με το πέρασμα των ετών κάποια τραγούδια διεκδίκησαν και πήραν τη θέση που τους αρμόζει στο πάνθεον της ελληνικής μουσικής.

Αυτός ο κύκλος τραγουδιών γράφτηκε από τον συνθέτη το 1973 στον Καναδά και είναι αφιερωμένος στη μνήμη των φοιτητών του Πολυτεχνείου. Ορισμένα από αυτά ερμήνευσε και ο ίδιος ο Θεοδωράκης (που «ανοίγει» με τη χαρακτηριστική φωνή του τις δύο πλευρές του δίσκου), ο οποίος έγραψε και τους στίχους στα έξι από τα δώδεκα. Στα υπόλοιπα, «έβαλαν λόγια» οι Μιχάλης Κακογιάννης, Γιάννης Καλαμίτσης και Κωνσταντίνος Στυλιάτης.

Οι δυο τελευταίοι με τους στίχους των τραγουδιών «Και δε μίλησε κανείς» και «Με ένα καράβι όνειρα» αντιστοίχως, είχαν διακριθεί σ’ ένα διαγωνισμό νέων δημιουργών που είχε διοργανώσει η τότε “COLUMBIA” σε συνεργασία με το περιοδικό «Ταχυδρόμος» (κάτι ανάλογο είχε γίνει με τη MINOS και τα «Επίκαιρα» την ίδια χρονιά, απ’ όπου προέκυψε ο δίσκος «Νιάτα» που είχαμε παρουσιάσει προ καιρού μέσα από τη στήλη). Αποτέλεσμα της συνεργασίας, ήταν ο «Χρυσός Δίσκος 1974» στον οποίο μπήκαν αυτά τα δύο «ποιήματα» με ερμηνευτή τον Μανόλη Μητσιά και σύνθεση των Γιώργου Κυριαζή («Και δε μίλησε κανείς») και Άρη Καπετανάκη («Με ένα καράβι όνειρα»).

Για να επιστρέψουμε στην «Ανατολή», ο Στέλιος Καζαντζίδης αποδεικνύει περίτρανα με την ερμηνεία του ότι θα μπορούσε να κάνει κι άλλα πράγματα στο τραγούδι εκτός από το να περιορίζει τη θεματολογία του στην ξενιτιά, στη μάνα, στη φτώχια και στις «προδομένες αγάπες». Σίγουρα μέσα από αυτές τις «ενότητες» βγήκαν σπουδαία και διαχρονικά τραγούδια, όμως αναμφίβολα η ελληνική μουσική έχασε πολλά εξαιτίας του ότι ο μεγάλος καλλιτέχνης δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το έντεχνο. Ακούστε τον στα «Τα παραθύρια ορθάνοιχτα», «Μέσ' στην ταβέρνα», «Άπονες εξουσίες» και «Βουνά σας χαιρετώ» και θα καταλάβετε το γιατί.

Ειδικά τα δύο τελευταία τραγούδια (και το «Τα παραθύρια ορθάνοιχτα») είναι συγκλονιστικά, όπως και η ερμηνεία του Καζαντζίδη. Ο όγκος και η έκταση της φωνής του έτσι κι αλλιώς είναι ανεπανάληπτα, όμως κυρίως στον συγκεκριμένο δίσκο τα συναντάμε σε όλο τους το μεγαλείο. Αξίζει πραγματικά τον κόπο να τον βρείτε (αν δεν τον έχετε) και να τον ακούσετε, ακόμη κι αν ο τραγουδιστής ή ο συνθέτης δεν είναι του γούστου σας.

Δεύτερες φωνές κάνει η Χάρις Αλεξίου, μπουζούκια παίζουν οι Λάκης Καρνέζης και Χρήστος Νικολόπουλος, ενώ η μουσική επιμέλεια είναι του αείμνηστου Γιάννη Διδίλη. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην εξαιρετική δουλειά που έκανε η Ξανθίππη Μίχα-Μπανιά με τα ζωγραφικά θέματα του εξωφύλλου (εμπνευσμένο από το «Τα παραθύρια ορθάνοιχτα») και του εσωφύλλου, στο οποίο επίσης υπάρχουν ορισμένα «μηνύματα» του Μίκη Θεοδωράκη προς τους Έλληνες φοιτητές, λίγο καιρό πριν την πτώση της δικτατορίας.

Τα τραγούδια του δίσκου

1. Τα πατροπαράδοτα α' (Μ. Θεοδωράκης-Στ. Καζαντζίδης) (Μ. Κακογιάννη)
2. Τα παραθύρια ορθάνοιχτα (Μ. Κακογιάννη)
3. Στην Ανατολή (Μ. Θεοδωράκη)
4. Μεσ' στην ταβέρνα (Μ. Θεοδωράκη)
5. Άστατο πουλί (Μ. Θεοδωράκη)
6. Και δε μίλησε κανείς (Γ. Καλαμίτση)
7. Τα πατροπαράδοτα β' (Μ. Θεοδωράκης) (Μ. Κακογιάννη)
8. Άπονες εξουσίες (Μ. Κακογιάννη)
9. Μ' ένα καράβι όνειρα (Κ. Στυλιάτη)
10. Φωτιές-φωτιές (Μ. Θεοδωράκη)
11. Δέκα παλικάρια (Μ. Θεοδωράκη)
12. Βουνά σας χαιρετώ (Μ. Θεοδωράκη)

Δίσκος που αρχικά προοριζόταν αποκλειστικά για τη φωνή του Μανόλη Μητσιά, ωστόσο ο Μάνος Χατζιδάκις επέμενε να συμμετάσχει και η Δήμητρα Γαλάνη και μάλιστα να τραγουδήσει πάνω στους «τόνους» του Μητσιά, μια και οι ορχήστρες ήδη είχαν γραφτεί. Κυκλοφόρησε την άνοιξη του 1976 και θεωρείται πλέον κλασικός κι από τους σπουδαιότερους στην ελληνική μουσική ιστορία. Περιλαμβάνει εξαιρετικά κομμάτια με λιτή ορχήστρα και δυο από τις φωνές που κόσμησαν και κοσμούν με την παρουσία τους τον πολιτισμό μας.

Ο μεγάλος μουσικός εμπιστεύεται το έργο του σε δύο τραγουδιστές που στο πρόσφατο παρελθόν είχαν συνδέσει το όνομά τους με την έναρξη της δεύτερης φάσης της πορείας του στο χώρο της μουσικής, περισσότερο η Γαλάνη και λιγότερο ο Μητσιάς. Οι ίδιοι είχαν ερμηνεύσει τα τραγούδια από τον κύκλο «Της γης το χρυσάφι», απόντος όμως του Χατζιδάκι που βρισκόταν στην Αμερική και είχε επιφορτίσει τον Γιάννη Σπανό με την ενορχήστρωση και τη διεύθυνση ορχήστρας.
Αυτή τη φορά, ο δίσκος γίνεται με τον αξέχαστο Μάνο παρόντα σε όλες τις φάσεις της δημιουργίας του. Οι στίχοι του στενού του φίλου και συνεργάτη Νίκου Γκάτσου είναι απολύτως «δεμένοι» με το κλίμα του έργου και ουσιαστικά αποτελούν μιαν ενότητα. Αρκετά από τα τραγούδια συνεχίζουν ν' ακούγονται ακόμη και σήμερα και να πρωταγωνιστούν στο ρεπερτόριο των δύο τραγουδιστών, όπως τα «Ο Γιάννης ο φονιάς», «Το μεθυσμένο καράβι», «Αθανασία» και το υπέροχο «Τσάμικο», το οποίο έχει την εξής εκπληκτική ιστορία:

Ο Γκάτσος έδωσε το ποίημα στον Χατζιδάκι ακριβώς με αυτό τον τίτλο, οπότε ο συνθέτης έπρεπε να το γράψει στον ανάλογο σκοπό. Δε θυμόταν όμως πώς είναι το τσάμικο και λίγο πριν την ηχογράφηση, κάλεσε στο στούντιο τον Θανάση Πολυκανδριώτη και του ζήτησε να παίξει με το μπουζούκι του ορισμένα τσάμικα για να μπει στο κλίμα! Το έγραψε σχεδόν αμέσως και βεβαίως έχει περάσει στο πάνθεον της ιστορίας της ελληνικής μουσικής ως ένα από τα αριστουργήματά της!

Το αξιοσημείωτο είναι ότι ο δίσκος ξεκινά με ορχηστρικό κομμάτι, κάτι που δε συνέβαινε σχεδόν ποτέ αφού συνήθως αυτά έμπαιναν στο τέλος της πλευράς. Εδώ όμως δε μιλάμε για ένα οποιοδήποτε «οργανικό» κομμάτι, αλλά για την υπέροχη «Μπαλάντα του Ουρί» που το 1983 με στίχους του Γκάτσου και τίτλο «Αχ ουρανέ» το τραγούδησε η Γαλάνη στο δίσκο της «Ατέλειωτος δρόμος» που θα παρουσιάσουμε σύντομα.

Την παραγωγή έκανε ο Γιώργος Μακράκης, η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της “Columbia” με ηχολήπτη τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο και ο θαυμάσιος πίνακας του εξωφύλλου ανήκει στον Γιώργο Σταθόπουλο.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Η μπαλάντα του Ουρί (ορχηστρικό)
2. Ο Γιάννης ο φονιάς (Μ. Μητσιάς)
3. Κοίτα με στα μάτια (Δ. Γαλάνη)
4. Ο Παντελής (Μ.Μητσιάς - Δ. Γαλάνη)
5. Το μεθυσμένο καράβι (Μ. Μητσιάς)
6. Αθανασία (Δ. Γαλάνη)
7. Οι μέρες είναι πονηρές (Μ. Μητσιάς)
8. Τσάμικος (Μ. Μητσιάς)
9. Παράξενη Πρωτομαγιά (Μ. Μητσιάς - Δ. Γαλάνη)
10. Ένα σπίρτο στο τραπέζι (Μ. Μητσιάς - Δ. Γαλάνη)
11. Μια φορά κι ένα καιρό (Δ. Γαλάνη)
12. Μελαγχολικό εμβατήριο (Μ. Μητσιάς - Δ. Γαλάνη)

Προσωπικά πιστεύω ότι είναι ο καλύτερος δίσκος από κάθε άποψη της αξέχαστης ερμηνεύτριας. Είναι μόλις ο δεύτερος που κάνει στην καριέρα της με καινούργια τραγούδια μετά τις «Στροφές» του Δήμου Μούτση, μια και τότε οι προσωπικοί δίσκοι βασίζονταν περισσότερο σε συλλογές από 45άρια και συμμετοχές σε «πολυσυλλεκτικές» δουλειές. Το 1977 βεβαίως που κυκλοφορεί αυτό το αριστούργημα, το εν λόγω μοντέλο έχει ήδη αρχίσει να εξαφανίζεται και δίνει τη θέση του σε τραγούδια που γράφονται για να εκδοθούν όλα μαζί.

Με τον Γιάννη Σπανό η Βίκυ Μοσχολιού είχε συνεργαστεί για πρώτη φορά το 1970 στο «Σαββατόβραδο», όπου είχε ερμηνεύσει σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου τέσσερα τραγούδια εκ των οποίων είναι πασίγνωστο το «Ξύπνησε η πόλη» και αρκετά γνωστά «Τα χέρια» και το «Πειραιωτάκι».

Η δεύτερη φορά είναι και η καλύτερη, αφού ο δίσκος που εξετάζουμε δεν έβγαλε απλώς επιτυχίες, αλλά ορισμένα από τα πιο διαχρονικά τραγούδια στην ιστορία της ελληνικής δισκογραφίας. Να μιλήσουμε για το συγκλονιστικό «Άνθρωποι μονάχοι»; Για την εκπληκτική «Μαρκίζα»; Για το αλέγκρο «Ναύτης βγήκε στη στεριά» (που αρχικά δεν άρεσε στη Μοσχολιού); Για το ταξιδιάρικο «Σ' ένα εξπρές»; Ή για τα πανέμορφα «Η ξένη πόλη», «Είπα κι εγώ» και «Πέφτει μια βροχή»;

Πιστεύω ότι πολύ σπάνια συναντάμε δίσκο που να έχει δώδεκα τραγούδια στο ίδιο επίπεδο, σε σημείο που να δυσκολεύεται κάποιος να ξεχωρίσει ποιο είναι το καλύτερο! Ο Σπανός με την ανεξάντλητη έμπνευσή του γράφει μια χρυσή σελίδα στην ιστορία της ελληνικής μουσικής και σαφέστατα ο δίσκος αυτός θεωρείται “must” για όποιον θέλει να έχει μιαν «αξιοπρεπή» δισκοθήκη. Για τη Μοσχολιού, τα λόγια νομίζω ότι είναι περιττά. Απλώς σωπαίνουμε, ακούμε ευλαβικά και δακρύζουμε...

Η παραγωγή ανήκει στον Γιώργο Μακράκη, η ηχογράφηση έγινε στο στούντιο “Polysound” από τον Γιάννη Σμυρναίο και τον Peter McNamee και στο εσώφυλλο του άλμπουμ μπορεί να δει κανείς μια «δισέλιδη» φωτογραφία των δύο συντελεστών από τις «μαγικές» στιγμές της προετοιμασίας του δίσκου.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Η ξένη πόλη (Λ. Παπαδόπουλου)
2. Άνθρωποι μονάχοι (Γ. Καλαμίτση)
3. Ναύτης βγήκε στη στεριά (Μ. Ελευθερίου)
4. Είπα κι εγώ (Λ. Παπαδόπουλου)
5. Πέφτει μια βροχή (Μ. Ελευθερίου)
6. Ώρα αναχωρήσεως (Μ. Ελευθερίου)
7. Σ’ ένα εξπρές (Κ. Ντούμου)
8. Το πλοίο είχε όνομα «Πατρίδα» (Μ. Μπουρμπούλη)
9. Κάτω απ’ τη μαρκίζα (Μ. Ελευθερίου)
10. Τα καρνάγια (Λ. Παπαδόπουλου)
11. Ας πούμε ώρα καλή (Λ. Παπαδόπουλου)
12. Σ’ αυτό το σπίτι το ορφανό (Μ. Ελευθερίου)