Είναι κάποιες φορές που επιθετικοί προσδιορισμοί όπως «κλασικός», «θρυλικός» κλπ δεν είναι αρκετοί για να προσδιορίσουν τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου, ενός αντικειμένου ή μιας εποχής. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει και «Ο δρόμος», ένας από τους καλύτερους δίσκους στα χρονικά των ελληνικών ηχογραφημάτων.

Η ιστορία αυτής της δουλειάς ξεκίνησε ένα βράδυ στο σπίτι του Λευτέρη Παπαδόπουλου, όταν ο Μίμης Πλέσσας τον περίμενε να τελειώσει κάποιο τηλεφώνημα και κατά τύχη είδε πάνω στο τραπέζι ορισμένα σκόρπια χειρόγραφα. Τα διάβασε κι αμέσως ζήτησε από τον σπουδαίο στιχουργό να τα πάρει για να τα μελοποιήσει. Εκείνος του τα έδωσε, αν και όχι με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς πίστευε ότι αυτά τα στιχάκια δε θα μπορούσαν να γίνουν τραγούδια. Ο συνθέτης τα έγραψε μέσα σε δύο ημέρες, τα ενέκρινε και ο αείμνηστος διευθυντής της εταιρείας Αλέκος Πατσιφάς κι έτσι τα πράγματα πήραν το δρόμο τους. Να σημειωθεί ότι αρχικά ο Πλέσσας είχε σκεφτεί για το δίσκο τον τίτλο «Τα άγουρα χρόνια», όμως ο Πατσιφάς ήταν εκείνος που τον ονόμασε «Ο δρόμος» κι έτσι τον γνωρίζουμε μέχρι σήμερα.

Ως κύριος ερμηνευτής επιλέχθηκε ο Γιάννης Πουλόπουλος, ο οποίος κυριαρχούσε εκείνη την εποχή στα μιούζικαλ του Φίνου και ήταν ο βασικός συνεργάτης του συνθέτη. Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος πρότεινε τη Ρένα Κουμιώτη, την οποία είχε ακούσει σε κάποια μπουάτ κι έτσι εκείνη έκανε την πρώτη της εμφάνιση στη δισκογραφία (μια από τις ωραιότερες γυναικείες φωνές όλων των εποχών), ενώ συμμετείχε και η Πόπη Αστεριάδη που ήδη είχε κάποια χρόνια στο τραγούδι και την πρώτη μεγάλη επιτυχία της (το υπέροχο «Σκληρό μου αγόρι») λίγο νωρίτερα από το «Δρόμο».

Ο δίσκος που ηχογραφήθηκε μέσα σε δέκα ώρες παρά ένα τέταρτο (!) κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 1969 και είμαι σίγουρος ότι θα ακούγεται τουλάχιστον μέχρι τον Απρίλιο του ...2969! Και τα δώδεκα τραγούδια είναι πασίγνωστα, εδώ και περίπου τέσσερις δεκαετίες έχουν πάρει τη θέση τους στο πάνθεον της ελληνικής μουσικής και θα συνεχίσουν ν' ακούγονται όσο υπάρχει Ελλάδα. Οι ερμηνείες όλων των τραγουδιστών είναι καταπληκτικές και πέραν πάσης κριτικής, ενώ δεσπόζει το μπουζούκι του σπουδαίου σολίστα Στέλιου Ζαφειρίου. Ξεχωρίζει επίσης το γεγονός ότι εκτός από το «Ξημερώνει Κυριακή» και τη «Φραγκόκλησσα», κανένα από τα υπόλοιπα τραγούδια δεν έχει ρεφρέν!

Εκτός από τη μεγάλη μουσική αξία του εγχειρήματος, πρέπει να επισημανθεί ότι η τεράστια επιτυχία του καθιέρωσε την απονομή χρυσού και πλατινένιου δίσκου στη χώρα μας, μια και σε πρώτη φάση ξεπέρασε τις 50.000 πωλήσεις και κατόπιν τις 100.000, ενώ μέχρι σήμερα αυτοί οι αριθμοί σίγουρα θα πρέπει να έχουν δεκαπλασιαστεί!

Αξίζει να σημειωθεί ότι με τους ίδιους συντελεστές τον Ιανουάριο του 1970 ανέβηκε στο θέατρο «Παξινού» το ομότιτλο μιούζικαλ, το οποίο όμως γνώρισε ανελέητο κυνηγητό από τη δικτατορία των συνταγματαρχών καθώς περιείχε κι επιπλέον τραγούδια με ξεκάθαρα μηνύματα εναντίον της (λ.χ. ο στίχος «Έξι τους βαράγανε μα δεν μαρτυράγανε»)...

Το πανέμορφο ζωγραφικό έργο του εξωφύλλου ανήκει στον Σπύρο Βασιλείου, η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της "Columbia" με ηχολήπτη τον Στέλιο Γιαννακόπουλο και στο οπισθόφυλλο υπάρχει σημείωμα (γραμμένο προφανώς από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο), το οποίο περιγράφει τις συνθήκες ζωής κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής «δένοντάς» τες με τους στίχους των τραγουδιών που την ζωντανεύουν.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Γέλαγε η Μαρία (Γ. Πουλόπουλος)
2. Φραγκόκλησσα (Γ. Πουλόπουλος - Π. Αστεριάδη)
3. Μέθυσε απόψε το κορίτσι μου (Γ. Πουλόπουλος)
4. Ο τρελός (Γ. Πουλόπουλος)
5. Πρώτη φορά (Ρ. Κουμιώτη)
6. Πήρα σύννεφο δυο τόπια (Γ. Πουλόπουλος)
7. Ξημερώνει Κυριακή (Γ. Πουλόπουλος)
8. Η Μυρσίνη βάζει τα άσπρα (Γ. Πουλόπουλος-Π. Αστεριάδη)
9. Δώδεκα μαντολίνα (Γ. Πουλόπουλος)
10. Το άγαλμα (Γ. Πουλόπουλος)
11. Δώσε μου το στόμα σου (Ρ. Κουμιώτη)
12. Έπεφτε βαθιά σιωπή (Γ. Πουλόπουλος)

Η πρώτη συνεργασία των δύο δημιουργών μετά τη μεταπολίτευση, αλλά και ο πρώτος «μεγάλος» δίσκος που κάνουν για την - τότε - MINOS μια και όλοι οι προηγούμενοι είχαν την ετικέτα της - τότε - "Columbia". Κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1974 με ερμηνευτές τον Γιάννη Πάριο, τη Χάρις Αλεξίου και τον Γιάννη Καλατζή, αλλά εκείνη την εποχή πέρασε σχεδόν απαρατήρητος καθώς το πολιτικό τραγούδι βρισκόταν στο αποκορύφωμά του και ο κόσμος έτρεχε στις συναυλίες του Θεοδωράκη, του Μαρκόπουλου και του Λοΐζου για να το ακούσει. Πού καιρός και προσοχή τότε για «ελαφρολαϊκά» άσματα;

Επειδή όμως κάτι που αξίζει δεν χάνεται ποτέ, αυτός ο δίσκος με την πάροδο του χρόνου άρχισε να γίνεται ευρύτερα γνωστός και σήμερα πια θεωρείται "must" για μιαν ενημερωμένη δισκοθήκη. Ακόμη και να μην περιείχε σπουδαία τραγούδια (που έχει και μάλιστα πολλά), μόνο και μόνο που υπάρχει το ομότιτλο φτάνει και περισσεύει. Πρόκειται για ένα από τα πιο διαχρονικά κομμάτια στη μεγάλη καριέρα της Αλεξίου και φυσικά δε νομίζω να υπάρχει Έλληνας που να μη το γνωρίζει. Εκείνο που ίσως δεν ξέρετε, είναι ότι αρχικά το τραγούδι είχε δοθεί στον Πάριο αλλά μετά από παρέμβαση του Λευτέρη Παπαδόπουλου το είπε τελικά η Χαρούλα.

Άλλο ένα «ντεσού» του δίσκου, έχει να κάνει με το ότι στον αρχικό σχεδιασμό επρόκειτο αντί της Αλεξίου να συμμετάσχει η - πολύ νέα και πρωτόβγαλτη τότε - Άννα Βίσση. Ωστόσο, οι άνθρωποι της εταιρείας θεώρησαν ότι ακόμη δεν είχε δυνατό «όνομα» για να υποστηρίξει εμπορικά μια δισκογραφική δουλειά τέτοιου βεληνεκούς (αν και είχε ήδη τραγουδήσει Θεοδωράκη, Κουγιουμτζή και Χατζηνάσιο) κι έτσι επέλεξαν τη «σίγουρη λύση». Πάντως, πιστεύω ότι η Κύπρια τραγουδίστρια με τη βελούδινη φωνή που είχε εκείνη την εποχή θα τα πήγαινε περίφημα, αν και η Χαρούλα είναι άλλο πράγμα...

Το ύφος του δίσκου ισορροπεί ανάμεσα στις μπαλάντες και στη λαϊκή φόρμα, ενώ σε κάποια τραγούδια αυτά τα δύο στοιχεία συνυπάρχουν. Στους στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου εκτός από ερωτικό περιεχόμενο υπάρχουν και σαφή πολιτικά μηνύματα, όπως για παράδειγμα στο «Και» που σε μιαν αποστροφή αναφέρει «23 του Ιούλη και Τρίτη», στο «Κι ακαρτέρει» και βεβαίως στο υπέροχο «Γύριζαν τα τρένα», όπου όμως επενέβη η λογοκρισία. Αρχικά, ο στίχος έλεγε: «Γύριζαν τα τρένα κι έφερναν και σένα μέσα απ' την εφτάχρονη ντροπή» κι έγινε «μέσα από της νύχτας τη ντροπή»...

Κατά τα άλλα, εκτός από το ομότιτλο τραγούδι του δίσκου και τα υπόλοιπα που αναφέραμε παραπάνω, μεγάλη επιτυχία έγινε και το «Είπα να φύγω» ερμηνευμένο μοναδικά κι ανεπανάληπτα από τον Γιάννη Πάριο (το ίδιο ισχύει και για το «Σαν την πικροδάφνη»), ενώ προσωπικά μου αρέσουν πολύ και τα «Ήταν μια φορά» και «Το μεθυσμενάκι». Από εκεί και πέρα, υπάρχουν και οι «τσαχπίνικες» πινελιές του Γιάννη Καλατζή που αφήνει το δικό του στίγμα σε τούτη τη δουλειά.

Ο Σπύρος Βασιλείου ζωγράφισε το εξαιρετικό θέμα του εξωφύλλου, ενώ στο εσώφυλλο υπάρχει μια μεγάλη φωτογραφία των πέντε συντελεστών κατά τη διάρκεια της ηχογράφησης. Ακόμη, το αξιοπερίεργο είναι ότι η θήκη του δίσκου δε βρίσκεται στη δεξιά πλευρά όπως ανοίγει το εσώφυλλο, αλλά στην αριστερή (τουλάχιστον στο αντίτυπο που έχω εγώ...)!

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Είπα να φύγω (Γ. Πάριος)
2. Και (Χ. Αλεξίου)
3. Αμάναμ (Γ. Καλατζής)
4. Σαν την πικροδάφνη (Γ. Πάριος)
5. Μπουζουκομπαγλαμάδες (Γ. Καλατζής)
6. Γύριζαν τα τρένα (Χ. Αλεξίου)
7. Κι ακαρτέρει (Γ. Καλατζής)
8. Ήταν μια φορά (Γ. Πάριος)
9. Το μεθυσμενάκι (Χ. Αλεξίου)
10. Του γυαλού τα κύματα (Γ. Καλατζής)
11. Μη με κοιτάς (Γ. Πάριος)
12. Οδός Αριστοτέλους (Χ. Αλεξίου)

Από τις καλύτερες δουλειές του Κύπριου συνθέτη, η οποία μπορεί να μην έκανε τις μεγάλες πωλήσεις κατοπινών δίσκων του αλλά περιέχει πανέμορφα τραγούδια, ερμηνευμένα από τρία νέα - τότε - παιδιά που άφησαν το στίγμα τους στη σύγχρονη ελληνική μουσική. Ο λόγος για τον Νίκο Νομικό και τον Θέμη Αδαμαντίδη που βρίσκονταν στην αρχή της καριέρας του αλλά ήδη είχαν κάνει αίσθηση με τραγούδια όπως «Αγάπησέ με», «Δροσοσταλιά μου», «Κρήτη, Κέρκυρα και Νιο», «Δυο λέξεις πες μου» κ.α.

Η τρίτη της παρέας ήταν η Γιάννα Κομνηνού, η οποία παρά την πολύ καλή φωνή της δεν κατάφερε να κάνει την καριέρα των άλλων δύο και χάθηκε σχεδόν μόλις ξεκίνησε. Πάντως, ενδεχομένως οι παλαιότεροι να θυμούνται τα «Και σ' αγαπώ» και «Εγώ που τίποτα δεν έχω» σε μουσική του Σπύρου Βλασσόπουλου και στίχους του Γιώργου Κανελλόπουλου, τα οποία στην εποχή τους ακούστηκαν πολύ αλλά δε στάθηκαν αρκετά για να την κρατήσουν στην επικαιρότητα.

«Τα βοριαδάκια» κυκλοφόρησαν τον Νοέμβριο του 1982 και ήταν η πρώτη φορά που ο Μάριος Τόκας παρουσίασε μία δισκογραφική δουλειά που δεν στηριζόταν σ' ένα πρόσωπο. Προηγήθηκαν «Τα τραγούδια της παρέας» το 1978 με τον Μανόλη Μητσιά και η «Πικραμένη μου γενιά» το 1981 με τον Λάκη Χαλκιά, ενώ ενδιάμεσα είχε ηχογραφήσει κι ένα παιδικό δίσκο με ερμηνεύτρια την Τάνια Τσανακλίδου σε στίχους του Φώντα Λάδη («Άρες, μάρες, κουκουνάρες»).

Το ύφος των τραγουδιών είναι αυτό στο οποίο μας έχει συνηθίσει ο συνθέτης στις περισσότερες από τις εργασίες του, δηλαδή όμορφες κι απλές μελωδίες που μπορεί ο καθένας να τις τραγουδήσει με μια κιθάρα και μια φυσαρμόνικα σε μια παρέα. Ο συγκεκριμένος δίσκος «γέννησε» δυο μεγάλες επιτυχίες που ακούγονται ακόμη και σήμερα, το «Η νύχτα μυρίζει γιασεμί» με τον Αδαμαντίδη στις καλύτερες στιγμές της καριέρας του (άποψή μου είναι ότι δεν του πάνε καθόλου τα λαϊκά) και το υπέροχο «Μόνος γυρίζω στη Σαλονίκη» με τον Νομικό. Επίσης, πανέμορφα κομμάτια είναι και τα «Καλά να πας» και «Άκου πώς κλαίνε».

Οι στίχοι του Σαράντη Αλιβιζάτου είναι πολύ καλοί κι εγκαινιάζουν τη συνεργασία του στιχουργού με τον Μάριο Τόκα, η οποία έμελλε να «γεννήσει» εξαιρετικά τραγούδια όπως η «Αννούλα του χιονιά», το «Σ' αγαπώ σαν το γέλιο του Μάη» και πολλά άλλα.

Στο οπισθόφυλλο μαθαίνουμε ότι η ηχογράφηση έγινε στο στούντιο 2 της "Columbia" από τις 31 Αυγούστου έως τις 22 Οκτωβρίου 1982 με ηχολήπτη τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο, ενώ την παραγωγή επιμελήθηκε ο Νίκος Κιάμος που υπογράφει και το σημείωμα με το οποίο περιγράφει τα «συστατικά» του δίσκου. Η ενορχήστρωση και η διεύθυνση ορχήστρας είναι του Δημήτρη Μηλιού, ο οποίος ήταν ένας από τους βασικούς συνεργάτες του Φίλιππου Νικολάου στο ξεκίνημα της καριέρας του γράφοντάς του αρκετά τραγούδια, με πιο γνωστό το πολυτραγουδισμένο στις μέρες μας «Μια καρδιά για σένανε».

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Θα 'μαστε μαζί (Ν. Νομικός)
2. Το άστρο που πέφτει (Θ. Αδαμαντίδης)
3. Καλά να πας (Γ. Κομνηνού)
4. Άκου πώς κλαίνε (Θ. Αδαμαντίδης)
5. Μόνος γυρίζω (Ν. Νομικός)
6. Φαντάρος (Γ. Κομνηνού)
7. Η νύχτα μυρίζει γιασεμί (Θ. Αδαμαντίδης)
8. Έφυγες για άλλα σύνορα (Ν. Νομικός)
9. Χειλάκι κόκκινο (Γ. Κομνηνού)
10. Αγρίμι (Ν. Νομικός)
11. Όπως γυρίζει η ζωή (Γ. Κομνηνού)
12. Φυσαρμόνικα (Θ. Αδαμαντίδης)