Πιστεύω ότι πρόκειται για έναν από τους καλύτερους δίσκους στην ιστορία της ελληνικής μουσικής, ο οποίος δημιουργήθηκε σε μιαν εποχή που η κατάσταση ήταν εξαιρετικά τεταμένη στη χώρα μας. Αρκεί ν' αναφέρω ότι οι ηχογραφήσεις ξεκίνησαν το Νοέμβριο του 1973, λίγες ημέρες πριν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου την επέτειο των οποίων έχουμε σήμερα. Λογικό ήταν λοιπόν να καθυστερήσει η εμφάνιση του έργου στα δισκοπωλεία, καθώς κυκλοφόρησε το Μάρτιο του 1974.

Ο Γιάννης Μαρκόπουλος σ' αυτό το δίσκο μας παρουσιάζει για πρώτη φορά δύο πολύ σημαντικούς τραγουδιστές, τον Κρητικό λυράρη Χαράλαμπο Γαργανουράκη και την Τάνια Τσανακλίδου που κάνουν το ντεμπούτο τους στο χώρο της δισκογραφίας. Μαζί τους και ο εξαιρετικός Λάκης Χαλκιάς, ο οποίος είχε συμμετάσχει στην αμέσως προηγούμενη δουλειά του συνθέτη, τον «Στράτη θαλασσινό».

Το εισαγωγικό κομμάτι του δίσκου έμελλε να μείνει ως ένα από τα πιο μεγάλα τραγούδια στη μουσική ιστορία της πατρίδας μας: «Τα λόγια και τα χρόνια» ερμηνευμένα μοναδικά από τον Γαργανουράκη σημάδεψαν μιαν ολόκληρη εποχή κι έφτασαν μέχρι τις μέρες μας, ασχέτως αν πλέον είναι πολύ δύσκολο (αν όχι αδύνατο) για τα νέα παιδιά να κατανοήσουν τη σημασία των όσων έγραψε ο σπουδαίος Μάνος Ελευθερίου. Το κλάμα μωρού που ακούγεται στην αρχή είναι της ανιψιάς του συνθέτη.

Το εν λόγω τραγούδι ηχογραφήθηκε τότε με λογοκριμένες κάποιες λέξεις ή φράσεις του και με την «κανονική» του μορφή πέρασε για πρώτη φορά στη δισκογραφία το 1980 με τη σπουδαία φωνή της Βασιλικής Λαβίνα μέσα από το διπλό άλμπουμ «Γιάννης Μαρκόπουλος: 30 χρυσές επιτυχίες».

Το άλλο μεγάλο τραγούδι του δίσκου είναι τα «Μαλαματένια λόγια», πάνω σε μια μελωδία που είχε εμπνευστεί ο συνθέτης όταν ήταν πολύ μικρός ηλικιακά και θέμα της οποίας υπάρχει στην εισαγωγή από «Τα λόγια και τα χρόνια» παιγμένο από όμποε. Το ερμηνεύουν και οι τρεις τραγουδιστές και φυσικά έχει περάσει και αυτό στο πάνθεον των αθάνατων μουσικών δημιουργημάτων.

Από εκεί και πέρα, εξαιρετικές στιγμές της «Θητείας» είναι «Το καριοφίλι μάνα μου», «Στη βρύση και στον ποταμό» και ο «Πρόλογος για τον Αθανάσιο Διάκο» με τις εκπληκτικές διφωνίες του Χαλκιά με τον Γαργανουράκη, οι οποίοι ήταν δύο από τους βασικούς συνεργάτες του Μαρκόπουλου στη δεκαετία του '70. Ο επιθανάτιος ρόγχος που ακούγεται στη «Δόξα των ανθρώπων» είναι του Νίκου Καρανικόλα, του αείμνηστου λαϊκού συνθέτη και σολίστα του μπουζουκιού.

Το εξώφυλλο του δίσκου είναι φτιαγμένο με δύο χαρτονένια «παράθυρα» που ανοίγοντάς τα, βρίσκεσαι μπροστά σε μια μεγάλη φωτογραφία των συντελεστών εν ώρα δουλειάς στο στούντιο. Πρόκειται για ένα πραγματικό κομψοτέχνημα, που μοιάζει με φάκελο. Στο οπισθόφυλλο υπάρχει μια φωτογραφία ενός παιδιού μ' ένα χαρταετό.

Η παραγωγή ανήκει στον Γιώργο Μακράκη και η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της "Columbia" με ηχολήπτη τον Τάκη Φιλιππίδη. Ο δίσκος είναι αφιερωμένος από τον Γιάννη Μαρκόπουλο «στην Πιερέττα».

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Τα λόγια και τα χρόνια (Χ. Γαργανουράκης)
2. Το καριοφίλι μάνα μου (οι τρεις και χορωδία)
3. Κι είδα γυναίκες (Λ. Χαλκιάς)
4. Πήραν το Ανάπλι (Μεσαιωνικό τραγούδι - οι τρεις)
5. Είδαμε-είδαμε (Χ. Γαργανουράκης)
6. Μαλαματένια λόγια (οι τρεις)
7. Στη βρύση και στον ποταμό (Λ. Χαλκιάς)
8. Πρόλογος για τον Αθανάσιο Διάκο (Λ. Χαλκιάς - Χ. Γαργανουράκης)
9. Τη δόξα των ανθρώπων (Χ. Γαργανουράκης)

Η τελευταία δισκογραφική συνεργασία ενός «διδύμου» που έγραψε μερικές από τις πιο χρυσές σελίδες στην ιστορία της ελληνικής μουσικής. Ο λόγος βεβαίως για τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, που συναντώνται και πάλι στο στούντιο το 1978 έπειτα από έντεκα χρόνια «χωρισμού». Τελευταία τους δουλειά ήταν τα «Έξι φεγγάρια της θάλασσας» σε στίχους του Νίκου Γκάτσου που είχαν ηχογραφηθεί το 1967 με τη συμμετοχή και της Βίκυς Μοσχολιού κι επρόκειτο να κυκλοφορήσουν σε δισκάκια 45 στροφών στα μέσα Απριλίου εκείνης της χρονιάς, κάτι όμως που δεν έγινε τότε για ευνόητους λόγους. Εκδόθηκαν το 1974 σε μεγάλο δίσκο με τον τίτλο «Θαλασσινά φεγγάρια», μαζί με κάποια άλλα τραγούδια του Θεοδωράκη σε στίχους του Γκάτσου που είχαν ερμηνεύσει παλαιότερα ο Μπιθικώτσης και η Μαρία Φαραντούρη.

Ο «Οκτώβρης '78» μπορεί να μην είχε την ίδια αποδοχή κι επιτυχία με τις προηγούμενους συνεργασίες συνθέτη και τραγουδιστή, περιλαμβάνει όμως πολύ καλά έως εξαιρετικά τραγούδια. Αρχικά ο δίσκος επρόκειτο να ονομαστεί «Πολιτεία Γ'» (αναφέρεται στο εσώφυλλο του δίσκου), ωστόσο ο Θεοδωράκης έκρινε ότι δε θα έπρεπε να γίνει κάτι τέτοιο, μια και τα έξι από τα δώδεκα κομμάτια είχαν κυκλοφορήσει λίγα χρόνια νωρίτερα σε άλλους κύκλων τραγουδιών του σπουδαίου μουσουργού. Έκρινε λοιπόν ότι ο ιδανικότερος τίτλος θα ήταν η ημερομηνία κυκλοφορίας του δίσκου κι έτσι έγινε.

Τα έξι τραγούδια που ερμηνεύει σε δεύτερη εκτέλεση ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης προέρχονται από τους κύκλους «Νύχτα Θανάτου» σε ποίηση Μάνου Ελευθερίου («Όσους δεν πήρε η μοναξιά», «Έχεις μάτια το φεγγάρι») που κυκλοφόρησε το 1974 με τον Αντώνη Καλογιάννη, από την «Αρκαδία 3 -Για τη μάνα και τους φίλους» («Σε λένε μάνα», «Μέσα σε κήπο») πάλι με στίχους Ελευθερίου που τραγούδησε το 1970 ο ίδιος ο Θεοδωράκης και από τα «Λυρικά» («Ήταν κάποτε δυο φίλοι», «Μοιρολόι της βροχής») σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη που παρουσιάστηκαν το 1977 ερμηνευμένα από τον συνθέτη, τη Μαργαρίτα Ζορμπαλά, τη Σοφία Μιχαηλίδου και τον Πέτρο Πανδή.

Θεωρώ ότι τα τραγούδια του «Οκτώβρη '78» και της «Ανατολής» με τον Στέλιο Καζαντζίδη είναι τα μοναδικά που μπορούν να συγκριθούν με τα μεγάλα λαϊκά που έγραψε ο Μίκης Θεοδωράκης στη δεκαετία του '60, ασχέτως της απήχησης που είχαν στο κοινό. Ο δίσκος που εξετάζουμε περιλαμβάνει εξαιρετικές στιγμές, όπως τα «Βγάλε τα μαύρα πανιά», «Όσους δεν πήρε η μοναξιά», «Σε λένε μάνα», «Μέσα σε κήπο» και «Νύχτα» χωρίς να υστερούν τα υπόλοιπα, ενώ το «Μελαχρινό παιδί» ακουγόταν από τον Δημήτρη Μπάση στους τίτλους της τηλεοπτικής σειράς «Δροσουλίτες» που προβλήθηκε πριν λίγα χρόνια.

Οι ερμηνείες του Μπιθικώτση είναι πολύ καλές, αν και είχε ήδη αρχίσει να φαίνεται η φθορά στη φωνή του σε σχέση με τις αντίστοιχες ανεπανάληπτες ηχογραφήσεις της δεκαετίας του '60. Σημειωτέον ότι είναι ο μοναδικός προσωπικός του δίσκος στα 70's που η μουσική δεν υπογράφεται από τον ίδιο και οι στίχοι από τον Κώστα Βίρβο.

Στο εσώφυλλο υπάρχουν φωτογραφίες των εξωφύλλων από παλιές συνεργασίες συνθέτη και τραγουδιστή με τη χρονολογία έκδοσής τους και στη δεξιά πλευρά μια μεγάλη και «ιστορική» φωτογραφία με τους δυο τους και το Μανόλη Χιώτη κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών για την ηχογράφηση του «Επιτάφιου» το 1960. Στο οπισθόφυλλο φωτογραφίζονται Θεοδωράκης και Μπιθικώτσης την εποχή της ηχογράφησης του δίσκου.

Η παραγωγή ήταν του Γιώργου Πετσίλα και η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της "Columbia" με ηχολήπτες τους Γιώργο Κωνσταντόπουλο, Γιώργο Τζάννες και Κ. Ράινινγκ.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Βγάλε τα μαύρα πανιά (Γ. Θεοδωράκη)
2. Όσους δεν πήρε η μοναξιά (Μ. Ελευθερίου)
3. Ήταν κάποτε δυο φίλοι (Τ. Λειβαδίτη)
4. Σε λένε μάνα (Μ. Ελευθερίου)
5. Ο χάρος νυχτοπερπατεί (Ερ. Θαλασσινού)
6. Μέσα σε κήπο (Μ. Ελευθερίου)
7. Μελαχρινό παιδί (Γ. Θεοδωράκη)
8. Τα νεαρά ζευγάρια (Τ. Λειβαδίτη)
9. Νύχτα (Δ. Χριστοδούλου)
10. Μπήκε ο χάρος στο κελί (Λ. Παπαδόπουλου)
11. Μοιρολόι της βροχής (Τ. Λειβαδίτη)
12. Έχεις μάτια το φεγγάρι (Μ. Ελευθερίου)

Θα σας διηγηθώ ένα περιστατικό: Ήταν Μεγάλη Εβδομάδα του 1986 προς τα τέλη Απριλίου, αφού το Πάσχα έπεφτε αργά εκείνη τη χρονιά. Αφού λοιπόν είχα διαβάσει στις εφημερίδες για τις νέες δισκογραφικές κυκλοφορίες (από πολύ μικρό η οικογένεια είχε αφήσει εν λευκώ τις επιλογές σε μένα), διάλεξα τι θα ήθελα ν' αγοράσω (σωστότερα: Να μου αγοράσουν) και πήγαμε με τον πατέρα μου σε κάποιο δισκοπωλείο για τις καθιερωμένες αγορές των γιορτών. Οι παραγγελίες δεδομένες: «Ξαρχάκος-Πάριος», «Η αγάπη είναι ζάλη» του Θάνου Μικρούτσικου με τη Χαρούλα Αλεξίου, «Ώρα Ελλάδος» με την Ελένη Βιτάλη και «Χειμωνιάτικος ήλιος» του Μάνου Χατζιδάκι και του Νίκου Γκάτσου με τον Μανόλη Μητσιά.

Ο καταστηματάρχης άκουγε σχεδόν αδιάφορα τις επιλογές, μέχρι που του ανέφερα την τελευταία. Μας κοίταξε και τους δύο με απορία και ρώτησε: «Καλά οι υπόλοιποι. Το δίσκο του Μητσιά τι τον θέλετε;». Κι όταν ζητήσαμε να μάθουμε προς τι η έκπληξη, μας εξήγησε: «Είναι περίπου δεκαπέντε με είκοσι μέρες που κυκλοφόρησαν αυτές οι δουλειές. Για Πάριο και Αλεξίου έκανα ήδη δεύτερη παραγγελία, η Βιτάλη πάει σχετικά καλά, αλλά από τον Μητσιά έχω πουλήσει μόλις δύο κομμάτια και τα υπόλοιπα δεν ξέρω τι να τα κάνω, αφού κανείς δεν τα ζητάει».

Δυστυχώς, αυτή είναι η αλήθεια για τον συγκεκριμένο δίσκο. Παρόλο που διέθετε όλα τα «συστατικά» για μεγάλες πωλήσεις (σπουδαίοι συντελεστές, πολύ καλά τραγούδια), εν τούτοις δεν «πήγε» καθόλου. Απόδειξη γι' αυτό είναι ότι λίγο μετά την κυκλοφορία του, ο Μάνος Χατζιδάκις ζήτησε την απόσυρσή του από τα δισκοπωλεία κι επανακυκλοφόρησε περίπου δύο χρόνια αργότερα με νέο εξώφυλλο και πιο προσεγμένη συσκευασία. Η αντίστοιχη της πρώτης έκδοσης είναι απαράδεκτη και δεν αρμόζει σε καμία περίπτωση στο βεληνεκές των τριών δημιουργών του, ασχέτως όμως από τούτο, σίγουρα εκείνα τα χρόνια ένας δίσκος δεν πουλούσε επειδή είχε μόνον ωραίο εξώφυλλο, αλλά και ωραία τραγούδια.

Η αλήθεια είναι ότι όταν πήγαμε στο σπίτι και τον βάλαμε στο πικάπ, στην πρώτη ακρόαση δε μας άρεσε καθόλου. Συνηθισμένοι από παλαιότερες δουλειές του συνθέτη και του ποιητή με τον Μητσιά που «γέννησαν» πανέμορφες στιγμές όπως το «Κυκλαδίτικο», το «Απόψε φθινοπώριασε» ή το «Τσάμικο», οι λιτές και σχετικά «μουντές» μουσικές του νέου τους δίσκου δεν μας «έκατσαν» και πολύ καλά.
Ωστόσο, είκοσι και κάτι χρόνια μετά κι έχοντάς τον ακούσει πολλές φορές έκτοτε, κάθε που πέφτει επάνω του η βελόνα μου αρέσει όλο και πιο πολύ. Η ενορχήστρωση, η μουσική, οι στίχοι του Γκάτσου, η ιδανική ερμηνεία του Μητσιά ακούγονται όλο και καλύτερα στ' αυτιά μου και τελικώς πιστεύω ότι είναι ένας εξαιρετικός δίσκος από κάθε άποψη, εκτός από τη συσκευασία του. Δε μπορώ να ξεχωρίσω κάποια από τα τραγούδια, αφού όλα έχουν τα δικά τους χαρακτηριστικά και τη δική τους οντότητα, μα πάνω απ' όλα τη σφραγίδα του μεγάλου Μάνου Χατζιδάκι. Σχετικά ακούστηκαν «Τα παιδιά της καταιγίδας», το «Κορίτσι της νύχτας» και το «Κυρά του κόσμου».

Μέσα στη θήκη του δίσκου υπάρχει ένα δισέλιδο ένθετο με τους στίχους των τραγουδιών και φωτογραφίες των δημιουργών, ενώ στο εξώφυλλο και οπισθόφυλλο φωτογραφίες μόνο του Μητσιά και θεωρώ τουλάχιστον προσβολή προς τον συνθέτη και τον ποιητή το γεγονός ότι δεν υπάρχουν και δικές τους. Είπαμε όμως τα περί συσκευασίας...

Επίσης, στο οπισθόφυλλο βρίσκουμε κι ένα μικρό σημείωμα του Χατζιδάκι που μεταξύ άλλων εκφράζει τη λύπη του για το γεγονός ότι «το δίσκο θα τον ακούσουν και ακροατές που δε μ' αρέσουν, μα δε βρήκα μέχρι στιγμής τρόπο να τους το απαγορεύσω κι αυτό μου δημιουργεί μελαγχολία». Ποτέ δεν κατάλαβα αυτές τις «εμμονές» του σπουδαίου συνθέτη, αλλά αντιπαρέρχομαι το όλο θέμα.

Επίσης, χαρίζει το δίσκο στον «φίλο μου τον Γιώργο Θεοφανόπουλο» στον οποίο αργότερα έδωσε το επώνυμό του και σήμερα εκείνος διαχειρίζεται ότι αφορά τον αξέχαστο Μάνο Χατζιδάκι με εξαιρετική επιτυχία και σεβασμό στο έργο του.

Παραγωγός του δίσκου ήταν ο Γιώργος Μακράκης και η ηχογράφηση έγινε στο στούντιο "Sound" με ηχολήπτη τον Νίκο Δεσποτίδη.