Θεωρώ ότι αυτός ο δίσκος συγκαταλέγεται μέσα στους είκοσι κορυφαίους όλων των εποχών στην ελληνική δισκογραφία και είναι μακράν ο καλύτερος του Απόστολου Καλδάρα, ανώτερος ακόμη κι από τη «Μικρά Ασία» κι ας μην είχε τις ίδιες μεγάλες πωλήσεις. Μπορεί η τελευταία να «γέννησε» μεγάλα και σπουδαία τραγούδια που θα μείνουν για πάντα στη μνήμη μας, όμως ο «Βυζαντινός εσπερινός» πιστεύω ότι είναι το κάτι άλλο τόσο από ενορχηστρωτικής, όσο και από ερμηνευτικής πλευράς.

Ο Θεσσαλός συνθέτης, πάντα πρωτοπόρος και νεωτεριστής στο ελληνικό τραγούδι, με αυτό το δίσκο ανοίγει νέους δρόμους στη μουσική του τόπου μας. Χρησιμοποιώντας τους ήχους της βυζαντινής οκταήχου, δημιουργεί δώδεκα καταπληκτικές μελωδίες που καμία δε μοιάζει με την άλλη. Βασισμένος σε παραδοσιακά όργανα όπως το σαντούρι, το λαούτο και το κλαρίνο, πετυχαίνει να «παντρέψει» στοιχεία του δημοτικού τραγουδιού με το λαϊκό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό.

Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1973 με ερμηνευτές τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χάρις Αλεξίου, όπως κι ένα χρόνο νωρίτερα στη «Μικρά Ασία». Ωστόσο, η συγκεκριμένη δουλειά ξεκίνησε με εντελώς διαφορετικό σκεπτικό. Σκοπός του Καλδάρα ήταν η δημιουργία ενός έργου με τον τίτλο «Ελληνισμός» πάνω σε στίχους του Πυθαγόρα, προορισμένο για τον Στέλιο Καζαντζίδη.

Όμως, μια παρεξήγηση συνθέτη και στιχουργού στάθηκε αφορμή να «ναυαγήσει» το σχέδιο κι επομένως κλήθηκε να βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο οποίος εξ αρχής διαφώνησε με την περιορισμένη θεματολογία που είχε κατά νου ο Καλδάρας κι έτσι ο «Ελληνισμός» απορρίφθηκε. Τη λύση ως προς τον τίτλο έδωσε ο παραγωγός του δίσκου Αχιλλέας Θεοφίλου, «βαφτίζοντάς» τον «Βυζαντινός εσπερινός».

Σύμφωνα με δημοσίευμα εφημερίδας που περιέχεται στο βιβλίο που συνοδεύει το «Μουσικό κουτί» του Γιώργου Νταλάρα, το έργο μέσα στους πρώτους δυόμισι μήνες κυκλοφορίας του είχε πουλήσει 20.168 αντίτυπα, αριθμός κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητος. Ωστόσο, δεν έφτασε το «χρυσό» όριο των 50.000 χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει κάτι όσον αφορά την αξία του. Όσο για τις ερμηνείες των δύο τραγουδιστών τα λόγια είναι περιττά, ενώ δε μπορώ να ξεχωρίσω κάποιο από τα τραγούδια, αφού και τα δώδεκα είναι το ένα καλύτερο από το άλλο: «Εκεί που σμίγει η Δύση κι η Ανατολή», «Βάρα νταγερέ», «Για πιάσε γύφτο σφυρί κι αμόνι», «Καμπάνα του εσπερινού», «Αχ και να’ μουνα το παλικάρι», «Στην ξενιτιά» και όλα τα υπόλοιπα. Ποιο να πρωτοδιαλέξει κανείς...

Ο δίσκος ηχογραφήθηκε στα στούντιο της "Columbia" με ηχολήπτη τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο και βοηθούς τον Μίμη Καννή και τον Γιώργο Τζάννες. Το αριστουργηματικό εξώφυλλο είναι κέντημα της Ρούλας Μάτσα πάνω σε λινάτσα, ενώ στο εσώφυλλο του άλμπουμ υπάρχουν φωτογραφίες των τεσσάρων συντελεστών και σημείωμα του συνθέτη, στο οποίο αναλύει το σκεπτικό του εν λόγω έργου του κι ευχαριστεί όσους βοήθησαν για να γίνει πραγματικότητα.

Και κάτι τελευταίο: Στον «Βυζαντινό εσπερινό» υπάρχει κι ένα καταπληκτικό ορχηστρικό κομμάτι, το «Απτάλικο». Πάνω στην ίδια μελωδία, ο Απόστολος Καλδάρας έγραψε στίχους και το τραγούδησε ο Ηλίας Κλωναρίδης το 1981 με τίτλο «Αστραφτοκοπήσαν τα μαχαίρια» μέσα από το δίσκο «Η συνάντηση» που έκανε με τον συνθέτη.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Εκεί που σμίγει η Δύση κι η Ανατολή (Γ. Νταλάρας)
2. Βάρα νταγερέ (Χ. Αλεξίου)
3. Για πάρε γύφτο σφυρί κι αμόνι (Γ. Νταλάρας)
4. Καμπάνα του εσπερινού (Χ. Αλεξίου)
5. Για πάρε μάνα (Γ. Νταλάρας)
6. Απτάλικο (Ορχηστρικό)
7. Αχ και να’ μουνα το παλικάρι (Γ. Νταλάρας)
8. Με βρήκε ο χάρος (Γ. Νταλάρας)
9. Στην ξενιτιά (Χ. Αλεξίου)
10. Κάπου χαράζει (Γ. Νταλάρας)
11. Τα χεράκια μου δεμένα (Χ. Αλεξίου)
12. Η Παναγιά (Γ. Νταλάρας και χορωδία)

Από τις αρχές της δεκαετίας του '60 ο Βασίλης Τσιτσάνης είχε καθιερώσει τις επανεκτελέσεις παλαιότερων τραγουδιών του με τις - τότε - νέες φωνές του λαϊκού πενταγράμμου, θέλοντας με τον τρόπο αυτό να εκμεταλλευθεί τις όλο και εξελισσόμενες τεχνικές ηχογράφησης για να τα περάσει και στις νεότερες γενιές.
Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν, κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1973 «Τα ωραία του Τσιτσάνη», τίτλος που είχε δοθεί σε ένα καταπληκτικό σόλο του ίδιου με μπουζούκι και κιθάρα. Ο δίσκος περιλαμβάνει δώδεκα τραγούδια γραμμένα μεταξύ του 1938 και του 1951, όπως επισημαίνει ο συνθέτης σε ιδιόχειρο σημείωμα στο εσώφυλλο του άλμπουμ. Κάποια είναι πασίγνωστα και κλασικά («Ακρογιαλιές δειλινά», «Ζαΐρα», «Κάθε βράδυ λυπημένη» κ.τ.λ.), ενώ άλλα σχετικά άγνωστα μα με τη μοναδική κι ανεπανάληπτη σφραγίδα του δημιουργού τους.

Όσο για το ερμηνευτικό μέρος, ο Τσιτσάνης με τη χαρακτηριστική φωνή του τραγουδά τέσσερα τραγούδια με τη συνοδεία της πρωτοεμφανιζόμενης δισκογραφικά (και υπέροχης φωνής) Λιζέττας Νικολάου, ενώ συμμετέχουν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης (που ήταν ο κύριος ερμηνευτής των επανεκτελέσεων του συνθέτη στις αρχές του '60), ο Σταμάτης Κόκοτας και η Αλεξάνδρα που κι αυτή ντεμπουτάρει στη δισκογραφία.

Ειδική αναφορά όμως θα πρέπει να γίνει στη Δήμητρα Γαλάνη, η οποία στο δίσκο αυτό είναι μια πραγματική αποκάλυψη, βγάζοντας από πάνω της τη στάμπα της αποκλειστικά «έντεχνης» τραγουδίστριας που τη συνόδευε στα πρώτα χρόνια της καριέρας της. Η παρθενική της απόπειρα στο λαϊκό τραγούδι είναι κάτι περισσότερο από εξαιρετική, αφού θεωρώ ότι οι ερμηνείες της στο «Ακρογιαλιές δειλινά» και στο «Όνειρο της αδελφής» είναι υποδειγματικές και ανώτερες ακόμη κι από αντίστοιχες «κλασικών» λαϊκών τραγουδιστριών. Δικαιώθηκε απολύτως λοιπόν ο Τσιτσάνης, ο οποίος της είχε ζητήσει να τραγουδήσει στο δίσκο κι όταν εκείνη αναρωτήθηκε αν θα τα καταφέρει, εκείνος της απάντησε: «Εσύ είσαι λαϊκή τραγουδίστρια και δεν το ξέρεις»!

Από πλευράς ενορχήστρωσης, ο συνθέτης επιχειρεί ένα απολύτως επιτυχημένο «φρεσκάρισμα» παλαιότερων ηχογραφήσεών του και αυτό φαίνεται πιο ξεκάθαρα στη «Ζαΐρα», η οποία «αποκτά» εισαγωγή ακριβώς δύο δεκαετίες από τότε που ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά (1953) με την ανυπέρβλητη φωνή της αξέχαστης Μαρίκας Νίνου.

Δε νομίζω ότι χρειάζεται ν' αναφερθώ σε μεμονωμένα τραγούδια του δίσκου, αφού πρόκειται για «διαμάντια» της ελληνικής μουσικής που θα τα τραγουδούν και τα παιδιά των παιδιών μας! Η παραγωγή ήταν του Γιώργου Μακράκη και η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της "Columbia" με ηχολήπτη τον Τάκη Φιλιππίδη.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Ακρογιαλιές δειλινά (Δ. Γαλάνη-Β. Τσιτσάνης)
2. Το γράμμα (Στ. Κόκοτας)
3. Αγαπώ μια παντρεμένη (Β. Τσιτσάνης-Λ. Νικολάου)
4. Πέφτεις σε λάθη (Γρ. Μπιθικώτσης)
5. Το όνειρο της αδελφής (Δ. Γαλάνη)
6. Καλαμπακιώτισσα (Β. Τσιτσάνης-Λ. Νικολάου)
7. Το ομορφόπαιδο (Στ. Κόκοτας-Β. Τσιτσάνης)
8. Απ’ τη μάνα μου διωγμένος (Γρ. Μπιθικώτσης)
9. Η μαγγιώρα (Β. Τσιτσάνης-Λ. Νικολάου)
10. Βάρκα γιαλό (Γρ. Μπιθικώτσης-Β. Τσιτσάνης-Λ. Νικολάου)
11. Ζαΐρα (Στίχοι Κώστα Βίρβου) (Στ. Κόκοτας-Β. Τσιτσάνης)
12. Κάθε βράδυ λυπημένη (Αλεξάνδρα-Β. Τσιτσάνης)

Πιστεύω ότι ο Λεωνίδας Βελής είναι ένας από τους πιο αδικημένους τραγουδιστές στη μουσική ιστορία της χώρας μας. Ενώ διαθέτει μια εξαιρετική λαϊκή φωνή με όγκο, μέταλλο, έκταση και βάθος, εδώ και πολλά χρόνια βρίσκεται εκτός πραγμάτων και ζει στο εξωτερικό, συνεχίζοντας βεβαίως να τραγουδά αλλά μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, τη στιγμή που μεσουρανούν κάποιοι άλλοι με μέτριες έως απαράδεκτες φωνές που στηρίχθηκαν στην προβολή τους από τα μέσα ενημέρωσης.

Φαίνεται ότι η εκπληκτική ομοιότητα της φωνής του με εκείνη του Στέλιου Καζαντζίδη έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην πορεία του, αφού δεν ήταν και λίγοι εκείνοι που την εποχή που έκανε τα πρώτα του βήματα τον χαρακτήριζαν «αντίγραφο» του μεγάλου κι ανεπανάληπτου τραγουδιστή και μοιραία έμπαινε θέμα σύγκρισης που φυσικά δεν ευνοούσε τον Βελή. Ωστόσο, η αξία του είναι αναμφισβήτητη και θεωρώ ότι παρότι έμοιαζε στον Καζαντζίδη, είχε το δικό του στυλ και ύφος. Δεν είναι τυχαίες οι συνεργασίες του με τον Άκη Πάνου, τον Τάκη Σούκα, τον Σταύρο Κουγιουμτζή, τον Γιάννη Μαρκόπουλο και φυσικά τον Χρήστο Νικολόπουλο, που είναι ο συνθέτης του δίσκου που εξετάζουμε.

Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Φεβρουάριο του 1987 με στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου, στενού συνεργάτη του συνθέτη για αρκετά χρόνια από τα μέσα της δεκαετίας του '80 και μετά. Περιλαμβάνει δώδεκα πολύ καλά λαϊκά τραγούδια, ερμηνευμένα ιδανικά από τον Λεωνίδα Βελή που στέκεται αντάξιος των δημιουργών τους. Γνωρίζοντας από πρώτο χέρι το «καζαντζιδικό» στυλ, ο Νικολόπουλος προσαρμόζει τις μελωδίες του στο αντίστοιχο του Βελή και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό. Άλλωστε, κάτι τέτοιο φάνηκε και από τις πωλήσεις που ξεπέρασαν το «χρυσό» όριο των 50.000 αντιτύπων!

Από αυτή τη δουλειά βγήκαν δύο μεγάλες - και διαχρονικές όπως αποδεικνύεται - επιτυχίες. Το τραγούδι που έδωσε τον τίτλο στο δίσκο και βεβαίως το υπέροχο «Με το στόμα γεμάτο φιλιά» που οι περισσότεροι γνωρίζουν ως «Το βραδάκι». Θυμάμαι ότι εκείνη την εποχή όλα τα (αποκλειστικά κρατικά) ραδιόφωνα το έπαιζαν καθημερινά κι ακόμη ακούγεται, μέσα σ’ αυτό τον ορυμαγδό των «σκουπιδιών» που μας έχει κατακλύσει. Εκτός από αυτά τα δύο, υπάρχουν κι άλλα πολύ καλά τραγούδια όπως τα «Με κατηγορείς πως φταίω», «Στο καλό» και «Τα γράμματα», χωρίς να υστερούν τα υπόλοιπα.

Η παραγωγή είναι του ίδιου του Νικολόπουλου που επιμελήθηκε την ενορχήστρωση και τη διεύθυνση ορχήστρας, ενώ η ενορχήστρωση των εγχόρδων ανήκει στον Δημήτρη Παναγόπουλο. Στις δεύτερες φωνές είναι η Νάντια Καραγιάννη, ενώ στο οπισθόφυλλο υπάρχει φωτογραφία των τριών συντελεστών και σημείωμα του Λευτέρη Παπαδόπουλου.