Από τους λιγότερο γνωστούς, αλλά κι από τους καλύτερους δίσκους του αείμνηστου Σταύρου Κουγιουμτζή με ερμηνευτές τον Γιώργο Νταλάρα και την - πρωτοεμφανιζόμενη δισκογραφικά - Αιμιλία Κουγιουμτζή, σύζυγο του συνθέτη.

Κυκλοφόρησε στις αρχές του 1973 με στίχους από την ποιητική συλλογή «Ηλιοσκόπιο» του φιλόλογου και ποιητή Γιώργου Θέμελη που γεννήθηκε στη Σάμο στις 23 Αυγούστου του 1900 αλλά έζησε πολλά χρόνια στη Θεσσαλονίκη (από το 1930), όπου και πέθανε στις 17 Απριλίου 1976.

Πρόκειται για μια δουλειά που κινείται στο γνωστό και «κλασικό» ύφος του Κουγιουμτζή, με μελωδίες προερχόμενες από το δημοτικό τραγούδι (για παράδειγμα «Το πρώτο περιστέρι» έχει ρυθμό τσάμικο) αλλά και το λαϊκό, καθώς και μπαλάντες που τραγουδά η Αιμιλία Κουγιουμτζή. Κοντολογίς, είναι ένας δίσκος καθαρά «κουγιουμτζικός» με εξαιρετική ενορχήστρωση και μοναδικές ερμηνείες.
Ο Νταλάρας είχε ήδη μπει για τα καλά στο πνεύμα του συνθέτη, αφού η συνεργασία τους είχε πλέον εδραιωθεί και μετρούσε τότε πέντε χρόνια γεμάτα μεγάλες επιτυχίες και πλατιά αναγνώριση. Από την άλλη, η σύζυγος του Κουγιουμτζή κερδίζει τις εντυπώσεις με τη ζεστή φωνή της και αποδίδει πολύ καλά τα τραγούδια που της δόθηκαν.

Πάντως, με εξαίρεση «Το πρώτο περιστέρι» και το «Πάσχα των Ελλήνων» τα υπόλοιπα κομμάτια δεν ακούστηκαν σχεδόν καθόλου, αν και δεν υστερούν σε τίποτε σε σχέση με τα αντίστοιχα του συνθέτη που έμειναν διαχρονικά και τα τραγουδάμε μέχρι σήμερα. Ο ίδιος ο Νταλάρας δεν τα συμπεριέλαβε ποτέ στα εκάστοτε προγράμματα και συναυλίες που έκανε και πραγματικά εξεπλάγην όταν τη Μεγάλη Τρίτη του 1998 τον άκουσα στο «Αλεξάνδρειο Μέλαθρο» της Θεσσαλονίκης να ξεκινά το δεύτερο μέρος της συναυλίας «Ύμνοι αγγέλων σε ρυθμούς ανθρώπων» τραγουδώντας «Το πρώτο περιστέρι».

Και μια και αναφέρθηκα στη συγκεκριμένη εκδήλωση, να πω ότι επρόκειτο για μια παρουσίαση του εν λόγω έργου του Κουγιουμτζή πάνω στα τροπάρια της Μεγάλης Εβδομάδας, τα οποία «έντυσε» ο συνθέτης με τη μουσική του και είχαν πρωτοπαρουσιαστεί τον Ιούνιο του 1997 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Το πρώτο μέρος της συναυλίας ήταν αφιερωμένο σ' αυτό το πόνημα, ενώ το δεύτερο στα γνωστά και αγαπημένα τραγούδια του.

Την παραγωγή του «Ηλιοσκόπιου» επιμελήθηκε ο Σπύρος Ράλλης, η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της "Columbia" με ηχολήπτη τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο και η μακέτα του εξωφύλλου είναι της Λίκας Φλώρου. Στο εσώφυλλο υπάρχουν οι στίχοι των τραγουδιών, φωτογραφίες των συντελεστών και ολιγόλογο σημείωμα του συνθέτη.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Το πρώτο περιστέρι (Γ. Νταλάρας και χορωδία)
2. Λίγη είναι η σάρκα (Γ. Νταλάρας και χορωδία)
3. Αυτός που θα φανερωθεί (Γ. Νταλάρας)
4. Πώς να σε πάρω (Αιμ. Κουγιουμτζή)
5. Η πρώτη Ανάσταση (Γ. Νταλάρας)
6. Πάσχα των Ελλήνων (Γ. Νταλάρας και χορωδία)
7. Μήτηρ Θεού (Αιμ. Κουγιουμτζή και χορωδία)
8. Να σταματήσω τον καιρό (Γ. Νταλάρας)
9. Αίμα κι αηδόνι μου (Αιμ. Κουγιουμτζή)
10. Τσάμικος χορός (Ορχηστρικό)
11. Χασάπικο (Γ. Νταλάρας)

Από τους πιο γνωστούς και διαχρονικούς δίσκους στη μουσική ιστορία της χώρας μας, βασισμένος στην ποίηση του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα σε ελληνική απόδοση του Λευτέρη Παπαδόπουλου. Ο σπουδαίος στιχουργός είχε επιχειρήσει και στο παρελθόν κάτι ανάλογο τόσο με τον Λόρκα («12 τραγούδια του F.C. Lorca» το 1969 σε μουσική Γιάννη Γλέζου κι ερμηνευτές τους Γιάννη Πουλόπουλο και Έλενα Κυρανά), όσο και με τον Χιλιανό ποιητή Πάμπλο Νερούντα («Εμιλιάνο Ζαπάτα» το 1971 πάλι με συνθέτη τον Γλέζο και τραγουδιστή τον Πουλόπουλο).

Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 1974 με ερμηνευτές τον Μανόλη Μητσιά και την Τάνια Τσανακλίδου και είναι από τους πρώτους που βγήκαν μετά τη μεταπολίτευση, μέσα σε ένα έντονο κλίμα όπου η μελοποιημένη ποίηση κυριαρχούσε. Εδώ βεβαίως πρόκειται για ερωτικά ποιήματα του Λόρκα, όμως και πάλι η επιτυχία ήταν μεγάλη και πολλά από τα τραγούδια ακούγονται μέχρι σήμερα.

Για παράδειγμα, ο Μητσιάς δεν παραλείπει ποτέ στα προγράμματά του το «Λούζεται η αγάπη μου», που μαζί με το «Αχ έρωτα» και το «Μέρα γεμάτη θλίψη» είναι τα κομμάτια που ξεχώρισαν περισσότερο τον πρώτο καιρό, για να αναδειχθούν στη συνέχεια και τα «Αβάσταχτο να σ' αγαπώ», «Ο παράδεισός μου», «Το φεγγάρι» και το υπέροχο «Νανούρισμα» με μιαν εκπληκτική ερμηνεία από την Τσανακλίδου. Να πούμε εδώ ότι το «Μέρα γεμάτη θλίψη» είναι το μοναδικό του δίσκου που δεν αποδόθηκε από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο, αλλά από τον Τάκη Δραγώνα.

Γενικότερα, πρόκειται για μιαν εξαιρετική δουλειά με υποδειγματική ενορχήστρωση και δύο πολύ σπουδαίους τραγουδιστές. Είναι το ένα κομμάτι από τη δισκογραφική «τριλογία» του Χρήστου Λεοντή που συμπληρώνουν η «Καταχνιά» και το «Καπνισμένο τσουκάλι», η οποία άφησε εποχή στο ελληνικό τραγούδι κι έβαλε τον συνθέτη στο πάνθεον των μεγάλων της μουσικής μας.

Στο εσώφυλλο του άλμπουμ υπάρχουν οι στίχοι των τραγουδιών, καθώς και φωτογραφίες του Λεοντή και του Λόρκα. Η παραγωγή ήταν του Γιώργου Μακράκη, η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της "Columbia" με ηχολήπτη τον Τάκη Φιλιππίδη και βοηθό τον Γιάννη Παπαϊωάννου, ενώ το πανέμορφο εξώφυλλο επιμελήθηκε ο Ιορδάνης Σουρμελής.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Παραμύθι (Μ. Μητσιάς)
2. Μέρα γεμάτη θλίψη (Μ. Μητσιάς-Τ. Τσανακλίδου)
3. Αβάσταχτο να σ’ αγαπώ (Μ. Μητσιάς)
4. Ο παράδεισός μου (Μ. Μητσιάς)
5. Στου βελονιού την άκρη (Μ. Μητσιάς)
6. Το τραγούδι των κοντραμπατζήδων (Μ. Μητσιάς)
7. Λούζεται η αγάπη μου (Μ. Μητσιάς)
8. Ο χάρος στην ταβέρνα (Μ. Μητσιάς)
9. Το φεγγάρι (Μ. Μητσιάς-Τ. Τσανακλίδου)
10. Νανούρισμα (Τ. Τσανακλίδου)
11. Τέσσερις λεβέντες (Μ. Μητσιάς)
12. Αχ έρωτα (Μ. Μητσιάς-Τ. Τσανακλίδου)

Θεωρώ ότι αυτός ο δίσκος συγκαταλέγεται μέσα στους 20 κορυφαίους όλων των εποχών για την ελληνική μουσική. Αποτελεί πραγματικό ντοκουμέντο για ένα από τα σπουδαιότερα ποιητικά έργα των αιώνων, διασκευασμένο μουσικά κι ενορχηστρωμένο από τον Χριστόδουλο Χάλαρη με βάση τις παραλλαγές που κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκαν στην Κρήτη για την ερμηνεία του «Ερωτόκριτου».

Η ολοκληρωμένη παρουσίαση του ποιήματος του Βιτζέντζου Κορνάρου στο βινύλιο ήταν ένα όνειρο ζωής για τον αξέχαστο Νίκο Ξυλούρη και μαζί με τον συνθέτη άρχισαν να δουλεύουν το έργο τους πρώτους μήνες μετά τη μεταπολίτευση. Τελικώς, ο δίσκος κυκλοφόρησε στα μέσα του 1976 με τη συμμετοχή και της Τάνιας Τσανακλίδου, που αποδίδει εξαιρετικά το ρόλο της Αρετούσας.

Φυσικά, είναι περιττό να σχολιάσουμε την ερμηνεία του μεγάλου Κρητικού λυράρη αφού αυτά τα ακούσματα τα είχε μέσα του από τη μέρα που γεννήθηκε. Μάλιστα, είναι η τρίτη φορά που ηχογράφησε «Τα θλιβερά μαντάτα» μετά το 1970 στον πρώτο του προσωπικό δίσκο και το 1974 στη «Συλλογή» με τη μουσική επιμέλεια του Σταύρου Ξαρχάκου.

Αξίζει να σταθούμε στην πρώτη έκδοση του άλμπουμ, η οποία είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Σωστό κομψοτέχνημα, αφού υπάρχει οκτασέλιδο ένθετο στο οποίο περιλαμβάνονται οι στίχοι του ποιήματος και η ιστορία του, σημειώματα του Χάλαρη και του Ξυλούρη, ζωγραφικά πορτραίτα εποχής, λεξιλόγιο για τους δυσνόητους όρους του Κορνάρου, η υπόθεση του Ερωτόκριτου δια χειρός Ερρίκου Θαλασσινού (που έκανε και την επιλογή των στίχων για το δίσκο) και φωτογραφικό υλικό από τις ηχογραφήσεις. Επίσης, χρήζει προσοχής το γεγονός ότι στο ένθετο τα μουσικά όργανα δεν αναφέρονται με την ονομασία τους, αλλά με το είδος στο οποίο ανήκουν. Για παράδειγμα, η λύρα παρουσιάζεται ως «έγχορδο τοξοτό», η άρπα ως «έγχορδο νυκτό», το κανονάκι και το σαντούρι ως «έγχορδο κρουστό» και ούτω καθ' εξής.

Ο εξαίσιος πίνακας του εξωφύλλου είναι του Σπύρου Βασιλείου, ενώ στο οπισθόφυλλο υπάρχει ένα επιβλητικό φωτογραφικό πορτραίτο του Νίκου Ξυλούρη. Επίσης, στο εσώφυλλο βλέπουμε έναν πίνακα του ζωγράφου Θεόφιλου φτιαγμένο το 1928 με τους πρωταγωνιστές του ποιήματος από τη συλλογή του Ι. Δελλή μέσα από το έργο «Οι μεγάλοι ζωγράφοι» του εκδοτικού οίκου «Μέλισσα».

Η παραγωγή ήταν του Γιώργου Μακράκη και η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της "Columbia" με ηχολήπτη τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο και βοηθούς τον Γιώργο Τζάννες και τον Γιάννη Παπαϊωάννου.