Το πρώτο ολοκληρωμένο έργο του - πολύ νέου τότε - συνθέτη Χρήστου Λεοντή, βασισμένο στη γραφή του σπουδαίου λαϊκού ποιητή Κώστα Βίρβου που έχει ως θέμα του το τρίπτυχο "Κατοχή - Αντίσταση - Απελευθέρωση". Κυκλοφόρησε το 1964 με ερμηνευτές τον Στέλιο Καζαντζίδη και τη Μαρινέλλα, καθώς και τη χορωδία Κορίνθου υπό τη διεύθυνση του Αλέκου Παπαγιαννόπουλου, μετέπειτα (και μέχρι σήμερα αν δεν κάνω λάθος) μαέστρου της χορωδίας του ΟΤΕ Αθηνών.

Ο Βίρβος αρχικά είχε γράψει το έργο με το σκεπτικό να το δώσει στον Μίκη Θεοδωράκη, ωστόσο άλλαξε εταιρεία και ο Μάκης Μάτσας του ζήτησε μήπως έχει τίποτε για δύο νέους συνθέτες, τον Χρήστο Λεοντή και τον Μάνο Λοΐζο. Οι δυο τους συμμετείχαν στη θεατρική παράσταση «Μαγική πόλη» που είχε ανέβει το καλοκαίρι του 1963 με τη συμμετοχή του Θεοδωράκη και του Μάνου Χατζιδάκι και διηύθυναν από ένα δικό τους τραγούδι. Ο Βίρβος την παρακολούθησε κι επέλεξε τον Λεοντή, οπότε του έδωσε να δει το έργο κι εν συνεχεία αν γινόταν να το μελοποιήσει.

Ο συνθέτης ενθουσιάστηκε κι άρχισε να το δουλεύει αμέσως, ωστόσο του πήρε αρκετό καιρό για να το τελειώσει. Όταν το άκουσαν οι υπεύθυνοι της τότε ODEON (μετέπειτα MINOS) ικανοποιήθηκαν απολύτως κι έβαλαν μπρος την ηχογράφησή του. Τότε, ο στιχουργός πρότεινε για ερμηνευτές τον Καζαντζίδη και τη Μαρινέλλα, πιστεύοντας πως μόνον αυτοί οι δυο θα μπορούσαν να ανταγωνιστούν την τότε πανίσχυρη Columbia που είχε καθιερώσει το έντεχνο λαϊκό τραγούδι με «μπροστάρη» τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Τις διορθώσεις των πεζών σημειώσεων έκανε ο Νικηφόρος Βρεττάκος, ενώ ο Δημήτρης Μυράτ επελέγη για τα αφηγηματικά μέρη.

Μόλις κυκλοφόρησε ο δίσκος, έγινε μια εκδήλωση παρουσίασής του σε ξενοδοχείο της Αθήνας χωρίς όμως την παρουσία του «χρυσού ντουέτου» που έλειπε για εμφανίσεις στην Αμερική. Συνθέτης και στιχουργός μοίρασαν αρκετά αντίτυπα στους δημοσιογράφους που έδωσαν το παρών και την επόμενη ημέρα οι κριτικές ήταν διθυραμβικές. Στην επανέκδοση του δίσκου το 1973 υπάρχουν αποκόμματα από εφημερίδες της εποχής που αναφέρονται στο έργο με τα καλύτερα λόγια, καθώς και οι στίχοι όλων των τραγουδιών.

Πρόκειται πραγματικά για ένα ντοκουμέντο που σχετίζεται με μια πολύ δύσκολη περίοδο για τη χώρα μας, μέσα από τα μάτια ενός ανθρώπου που την έζησε από κοντά. Οι ερμηνείες του Καζαντζίδη και της Μαρινέλλας είναι συγκλονιστικές, με αποκορύφωμα το «Δεν θέλω να μου δέσετε τα μάτια», την «Πείνα» και το «Γιατί να γίνω μάνα». Άψογη η αφήγηση του Δημήτρη Μυράτ, καθώς επίσης και η παρουσία της χορωδίας.

Λίγο μετά την κυκλοφορία του μεγάλου δίσκου, στις αρχές του 1965 η εταιρεία έβγαλε έξι από τα τραγούδια σε τρία δισκάκια των 45 στροφών με όμορφο εξώφυλλο. Ένα από αυτά βρίσκεται στο αρχείο μου και περιλαμβάνει τα «Πείνα» και «Γιατί να γίνω μάνα» (ODEON DSOG 3193).

Το εξώφυλλο του δίσκου 33 στροφών επιμελήθηκε ο Σπύρος Βασιλείου, ενώ την ενορχήστρωση και τη διεύθυνση ορχήστρας ο Χρήστος Λεοντής. Σολίστ στα μπουζούκια οι Χρήστος Νικολόπουλος και Γιάννης Αγγέλου.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Εισαγωγή (Δ. Μυράτ)
2. Καταχνιά (Χορωδία Κορίνθου)
3. Πείνα (Στ. Καζαντζίδης-Μαρινέλλα)
4. Τι κι αν με ρίξεις στο κελί (Χορωδία Κορίνθου)
5. Ο Νεοζηλανδός (Μαρινέλλα)
6. Γιατί να γίνω μάνα (Μαρινέλλα)
7. Δεν θέλω να μου δέσετε τα μάτια (Στ. Καζαντζίδης-Μαρινέλλα)
8. Αδελφέ Ισραηλίτη (Χορωδία Κορίνθου)
9. Ομηρία (Χορωδία Κορίνθου)
10. Ένας ξύλινος σταυρός (Στ. Καζαντζίδης-Μαρινέλλα)
11. Το τραγούδι της ειρήνης (Χορωδία Κορίνθου)

Μαζί με το «Υπάρχω» και την «Ανατολή» του Μίκη Θεοδωράκη, θεωρώ ότι αυτός ο δίσκος συγκαταλέγεται μέσα στις τρεις σπουδαιότερες ολοκληρωμένες δουλειές του Στέλιου Καζαντζίδη. Κατά σύμπτωση, κυκλοφόρησαν διαδοχικά η μία μετά την άλλη ξεκινώντας από το «Η ζωή μου όλη» που βγήκε στα δισκοπωλεία στις αρχές του 1974.

Η ανεκτίμητη αξία του συγκεκριμένου άλμπουμ έγκειται κυρίως στο ότι στη μία πλευρά του δίσκου υπάρχουν έξι πολύ μεγάλα τραγούδια, τα οποία αποτελούν και τη μοναδική δισκογραφική συνάντηση του Καζαντζίδη με τον Άκη Πάνου. Μπορεί εκείνη την περίοδο να μην έγιναν ιδιαίτερα γνωστά, αλλά στις μέρες μας θεωρούνται πλέον κλασικά και τα ξέρει όλος ο κόσμος, αφού κάποια από αυτά πρωταγωνιστούν και στα διάφορα νυχτερινά κέντρα.

Βεβαίως, το μοναδικό και συγκλονιστικό «Η ζωή μου όλη» ξεχώρισε ευθύς εξαρχής. Ο ίδιος ο ερμηνευτής το θεωρούσε από την πρώτη στιγμή ως το κορυφαίο της πλούσιας καριέρας του και ίσως να μην είχε άδικο. Δεν είναι τυχαίο το ότι το ανέφερε στη συνέντευξη που παραχώρησε στην ΕΡΤ και στον Γιώργο Λιάνη το 1976, όταν ρωτήθηκε για το ποια τραγούδια πιστεύει ότι είναι τα καλύτερα στην καλλιτεχνική του διαδρομή. Είχε ξεχωρίσει το «Φεύγω με πίκρα στα ξένα», το «Τώρα που φεύγω απ’ τη ζωή» και το «Η ζωή μου όλη», τους στίχους του οποίου απήγγειλε κατόπιν επιθυμίας του Λιάνη...

Με τον καιρό και ιδιαίτερα από τα μέσα της δεκαετίας του '90 και μετά άρχισαν να παίρνουν τη θέση που τους άξιζε και τα υπόλοιπα πέντε, από τα οποία είναι αδύνατο να διαλέξει κάποιος το καλύτερο. Και τα έξι είναι «κολώνες» για το λαϊκό μας τραγούδι κι αποτελούν μία μίνι βιογραφία του Άκη Πάνου, ο οποίος για πρώτη φορά με τέτοια έκταση επιχειρεί μια βαθύτερη προσέγγιση στη φιλοσοφία της ζωής και της ύπαρξης. Τρανά παραδείγματα τα «Άντε να περάσει η μέρα» (προσέξτε τον Καζαντζίδη στις «χαμηλές» νότες), «Οι μισοί καλοί» και φυσικά «Το θολωμένο μου μυαλό», αλλά και το ομότιτλο.

Ξεχωριστές στιγμές του δίσκου είναι το εκπληκτικό «Μίσος» με τη Λίτσα Διαμάντη στις δεύτερες φωνές και «Τα όνειρα χτίζονται» (δεύτερες φωνές η Χάρις Αλεξίου), ίσως η μοναδική νότα αισιοδοξίας της πρώτης πλευράς του. Τολμώ να πω ότι σ' αυτό το τραγούδι ο Καζαντζίδης υπερβαίνει και τον ίδιο του τον εαυτό με μια συγκλονιστική ερμηνεία, η οποία - όπως έλεγε αργότερα ο ίδιος - έκανε τον Πάνου να δακρύσει στο στούντιο την ώρα της ηχογράφησης.

Πάντως, τα εν λόγω κομμάτια είχαν ηχογραφηθεί στο στούντιο της Columbia το Σάββατο 24 Μαρτίου 1973 και κυκλοφόρησαν σε πρώτη φάση σε τρία δισκάκια των 45 στροφών, για να εκδοθούν στις αρχές του '74 και στις 33 στροφές.

Η άλλη πλευρά του δίσκου περιλαμβάνει τέσσερα τραγούδια που είχε πει ο Καζαντζίδης περίπου την ίδια περίοδο (1973-74) και άλλα δύο του 1969 («Κι αν δεν είσαι από τζάκι» και «Να 'σαι καλά αγάπη μου»). Φυσικά, δεν έχουν απολύτως καμία σχέση με εκείνα της πρώτης πλευράς ούτε σε ύφος, ούτε και σε αξία. Πολύ καλή στιγμή είναι το αρκετά γνωστό «Πάει κι αυτός» των Χρήστου Νικολόπουλου και Πυθαγόρα, υποφερτός ο «Ανεπιθύμητος» των ίδιων συντελεστών και τα υπόλοιπα σχεδόν αδιάφορα, όσο μπορεί κάποιος να χαρακτηρίσει αδιάφορο ένα τραγούδι με τη φωνή του Καζαντζίδη...

Στο εσώφυλλο του άλμπουμ υπάρχει μια ολόσωμη φωτογραφία του αξέχαστου τραγουδιστή...

Τα τραγούδια του δίσκου
Α' πλευρά
Μουσική-στίχοι: Άκης Πάνου

1. Η ζωή μου όλη
2. Μίσος
3. Οι μισοί καλοί
4. Άντε να περάσει η μέρα
5. Τα όνειρα χτίζονται
6. Το θολωμένο μου μυαλό

Β' πλευρά
7. Ποια δασκάλα έχεις (Η δασκάλα) (Ι. Βασιλόπουλου-Ευ. Ατραϊδη)
8. Πάει κι αυτός (Χρ. Νικολόπουλου-Πυθαγόρα)
9. Ο ανεπιθύμητος (Χρ. Νικολόπουλου-Πυθαγόρα)
10. Κι αν δεν είσαι από τζάκι (Χρ. Νικολόπουλου-Κ. Βίρβου)
11. Το 'χω καμάρι (Ι. Βασιλόπουλου-Ευ. Ατραϊδη)
12. Να 'σαι καλά αγάπη μου (Στ. Καζαντζίδη-Στ. Βαρτάνη)

Ο πρώτος καινούργιος δίσκος του Στέλιου Καζαντζίδη μετά από σχεδόν δώδεκα χρόνια σιωπής, λόγω της γνωστής διαμάχης με την εταιρεία του. Δεν θα ξεχάσω ποτέ την ημερομηνία που κυκλοφόρησε: 17 Μαρτίου του 1987, ημέρα Τρίτη. Ξεκίνησα γύρω στις εννιά το πρωί με τον πατέρα μου για να πάω στο φροντιστήριο αγγλικών και καθώς βρισκόμασταν στη Λεωφόρο Στρατού στη Θεσσαλονίκη, πρόσεξα ότι σ' ένα κατάστημα δίσκων υπήρχε ουρά από κόσμο.

Σταματώντας στο κόκκινο φανάρι, διέκρινα στη βιτρίνα 5-6 εξώφυλλα με τη φωτογραφία του Καζαντζίδη και αν και ήδη γνώριζα ότι επρόκειτο να βγάλει καινούργια τραγούδια (κατόπιν της γνωστής τροπολογίας που πέρασε στη Βουλή σχετικά με τα συμβόλαια των τραγουδιστών), δεν περίμενα ότι αυτό θα γινόταν τόσο γρήγορα. Πήρα την υπόσχεση από τον πατέρα μου ότι στην επιστροφή θα πηγαίναμε να τον αγοράσουμε κι όπως καταλαβαίνετε, το μυαλό μου επί δύο ώρες μόνο στο μάθημα δεν ήταν...

Έτσι κι έγινε και με μεγάλη λαχτάρα τον βάλαμε στο πικάπ μόλις γυρίσαμε στο σπίτι. Παρότι τότε ήμουν μόλις δέκα ετών, από πολύ μικρός ήδη είχα γαλουχηθεί με τη φωνή του Στέλιου και ήμουν «γεμάτος» από αυτήν. Ήθελα όμως να την ακούσω φρέσκια και σύγχρονη και ομολογώ ότι στο πρώτο άκουσμα δε μ' ενθουσίασε. Τη βρήκα λίγο «μπουκωμένη», χωρίς βεβαίως αυτό να σημαίνει ότι δεν κάθισα ακίνητος επί σχεδόν τρία τέταρτα για να μη χάσω ούτε δευτερόλεπτο από τον δίσκο. Λίγο έλειψε πάντως να χάσω την πρώτη σχολική ώρα, αφού ήμουν απογευματινός...

Αφήνω στην άκρη τις αναμνήσεις μου κι επιστρέφω στα του «Δρόμου». Η αλήθεια είναι ότι με μια πρώτη ματιά δεν είναι αυτό που θα περίμενε ν' ακούσει κάποιος από τον Καζαντζίδη μετά από δώδεκα χρόνια «στο ψυγείο». Η θεματολογία του περιστρέφεται και πάλι γύρω από τα γνωστά στοιχεία του ρεπερτορίου του: Ξενιτιά, μετανάστευση, προσφυγιά, κοινωνική αδικία και λίγος έρωτας. Δύο τραγούδια έχουν «ειδική» σημασία. Το ομότιτλο για την επιστροφή του - κατά τα πρότυπα του «Γυρίζω απ' τη νύχτα» και του «Θα ξανατραγουδήσω» που υπήρχαν στον «Γυρισμό» το 1972 - και «Το τραγούδι του φίλου» που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Πυθαγόρα, όπως αναφέρεται στο οπισθόφυλλο.

Οι καλύτερες και πιο γνωστές στιγμές του δίσκου είναι τα «Εγώ είμαι αητός», «Εγώ είμαι ένας απόκληρος» και «Το δικό σου αμάρτημα» σε μουσική και στίχους του Γιάννη Πάριου, το οποίο τα τελευταία χρόνια τραγουδιέται πολύ. Δεύτερες φωνές κάνουν οι Χάρις Αλεξίου, Γιάννης Πάριος, Λίτσα Διαμάντη, Θέμης Αδαμαντίδης και Μαριάννα Νάσιου.

Οι πωλήσεις ήταν τεράστιες, αφού την πρώτη μέρα πουλήθηκαν 50.000 αντίτυπα και την τρίτη είχαν ήδη «φύγει» 100.000, ενώ συνολικά ξεπέρασε τις 200.000! Καζαντζίδης ήταν αυτός και μετά από δώδεκα χρόνια σιωπής, θα πουλούσε ακόμη κι αν τραγουδούσε τον ...τηλεφωνικό κατάλογο!

Σε διάφορα βιβλία που βγήκαν για τη ζωή και το έργο του αξέχαστου λαϊκού βάρδου υπάρχουν πολλές μαρτυρίες και παρασκήνια γύρω από το πώς έγινε αυτός ο δίσκος. Απλώς, θα αναφέρω ότι ο διευθυντής της τότε MINOS Μάκης Μάτσας υποχώρησε από την απαίτηση των 36 τραγουδιών που αναγράφονταν στο παλιό συμβόλαιο με τον ερμηνευτή και υπέγραψαν ένα καινούργιο για 12 (που έγιναν 13 με την επανεκτέλεση στο «Το αμαρτωλό σου σώμα» που είχε πρωτοτραγουδήσει ο Πρόδρομος Τσαουσάκης).

Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι κατόπιν συμφωνίας των δύο πλευρών, τα μισά τραγούδια ήταν επιλογής του κ. Μάτσα και τα άλλα μισά του Καζαντζίδη, ενώ έγραψε και κάποια ο Τάκης Σούκας τα οποία όμως δεν ηχογραφήθηκαν ποτέ...

Η ηχογράφηση έγινε στο στούντιο ECHO με ηχολήπτες τους Τάκη Φιλιππίδη και Χρήστο Κοσμά, η παραγωγή ήταν του Αχιλλέα Θεοφίλου και τις ενορχηστρώσεις αλλά και τη διεύθυνση ορχήστρας επιμελήθηκε ο Βασίλης Ηλιάδης. Ο δίσκος είναι αφιερωμένος από τον Στέλιο στη μητέρα του, ενώ στο οπισθόφυλλο πέρα από τη φωτογραφία μαζί της υπάρχει κι ένα σημείωμα - καλωσόρισμα από τον Νίκο Τζανιδάκη.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Στο δρόμο της επιστροφής (Θ. Καμπουρίδη-Λ. Χαψιάδη)
2. Εγώ είμαι αητός (Β. Βασιλειάδη-Λ. Παπαγιαννοπούλου)
3. Πρόσφυγες κυνηγημένοι (Θ. Καμπουρίδη-Λ. Χαψιάδη)
4. Το σύστημα είναι ένοχο (Β. Βασιλειάδη-Λ. Παπαγιαννοπούλου)
5. Την αγαπάω (Β. Βασιλειάδη-Λ. Παπαγιαννοπούλου)
6. Το δικό σου αμάρτημα (Γ. Πάριου)
7. Το τραγούδι του φίλου (Θ. Καμπουρίδη-Λ. Χαψιάδη)
8. Εγώ είμαι ένας απόκληρος (Β. Βασιλειάδη-Λ. Παπαγιαννοπούλου)
9. Όποιος πέφτει μόνος του δεν κλαίει (Θ. Καμπουρίδη-Λ. Χαψιάδη)
10. Το αμαρτωλό σου σώμα (Ε. Τσαγκάρη)
11. Τα δικά μου λάθη (Β. Βασιλειάδη-Λ. Παπαγιαννοπούλου)
12. Το παράπονο του μετανάστη (Γ. Παλαιολόγου-Λ. Χαψιάδη)
13. Το παιχνίδι της ζωής (Γ. Πάριου)