Eδώ δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με ένα δίσκο, αλλά με ένα έργο - σύμβολο στην καλλιτεχνική και - γιατί όχι; - πολιτική ιστορία της χώρας μας! Τι σχόλιο να κάνω και τι να γράψω για μιαν από τις σημαντικότερες δημιουργίες του Μίκη Θεοδωράκη και του Γιάννη Ρίτσου, η οποία είχε την τύχη να ερμηνευτεί από τον αξεπέραστο Γρηγόρη Μπιθικώτση;

Και μόνο το γεγονός ότι τη νύχτα της 16ης προς 17η Νοεμβρίου του 1973 από τα μεγάφωνα και το ραδιοφωνικό σταθμό του Πολυτεχνείου ακούγονταν συνεχώς το «Σώπα όπου να 'ναι θα σημάνουν οι καμπάνες» και το «Όταν σφίγγουν το χέρι», φτάνει και περισσεύει για να καταδείξει την αξία αυτού του πραγματικά ανεκτίμητου έργου, το οποίο αποτελεί εθνική κληρονομιά και για τη δική μας, αλλά και για τις επόμενες γενιές.

Η ιστορία της «Ρωμιοσύνης» έχει ως εξής: Ο Ρίτσος είχε διαλέξει κάποια αποσπάσματα από τη συλλογή «Αγρύπνια» και τα είχε δώσει σε γυναίκες πολιτικών κρατουμένων, οι οποίες με τη σειρά τους τα πήγαν στον Θεοδωράκη. Ωστόσο, εκείνος δεν τους έδωσε ιδιαίτερη σημασία κι έμειναν για καιρό στην αφάνεια μέχρι την ημέρα των Θεοφανείων του 1966. Τότε ο συνθέτης ως βουλευτής της ΕΔΑ είχε παραστεί στην κατάδυση του Τιμίου Σταυρού στον Πειραιά, όπου έγιναν μεγάλα επεισόδια και ο ίδιος χτυπήθηκε βάναυσα.

Σε κακή κατάσταση επέστρεψε στο σπίτι του και για να αποφύγει τους δικούς του που σίγουρα θα τρόμαζαν βλέποντάς τον γεμάτο λάσπες κι αίματα, κάθισε στο πιάνο. Εκεί πάνω βρίσκονταν τα χαρτιά με τα ποιήματα της «Ρωμιοσύνης» που για καιρό ήταν χαμένα. Με την πρώτη ανάγνωση του «Αυτά τα δέντρα», άρχισε αμέσως να συνθέτει το έργο και το τελείωσε επί τόπου, λίγη ώρα αργότερα!

Για ερμηνευτή δε θα μπορούσε να επιλέξει κανέναν άλλο παρά μόνο τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, ο οποίος ήδη είχε τραγουδήσει σχεδόν όλους τους κύκλους τραγουδιών του συνθέτη και σχεδόν είχε ταυτιστεί μαζί του. Ο αείμνηστος «Σερ» χρειάστηκε αρκετό καιρό για να μπορέσει να μπει στο νόημα και δυσκολεύτηκε πολύ, όμως τελικώς τα κατάφερε και μας χάρισε ίσως τη συγκλονιστικότερη ερμηνεία που έγινε ποτέ σε μουσικό έργο στη χώρα μας. Θα πρέπει όλοι όσοι θέλουν να ασχοληθούν με το επάγγελμα να την ακούσουν και να πάρουν μαθήματα...

Η πρώτη παρουσίαση έγινε στο θέατρο «Κεντρικόν» λίγο πριν το Πάσχα του 1966 και η υποδοχή ήταν κάτι παραπάνω από ενθουσιώδης, ενώ στη συνέχεια κυκλοφόρησε και ο δίσκος. Η παρουσίαση κλείνει εδώ, αφού πιστεύω ότι κάθε άλλο σχόλιο είναι περιττό. Θα προσθέσω μόνον ότι μετά τη μεταπολίτευση που επανακυκλοφόρησε έπειτα από την απαγόρευση του Θεοδωράκη για επτά χρόνια, έγινε χρυσός σε ελάχιστο χρονικό διάστημα.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Αυτά τα δέντρα
2. Όλοι διψάνε
3. Όταν σφίγγουν το χέρι
4. Τόσα χρόνια
5. Μπήκαν στα σίδερα
6. Δέντρο το δέντρο
7. Ποιος να το πει
8. Θα σημάνουν οι καμπάνες
9. Τραβήξανε ψηλά

Σε μιαν εποχή όπου «όλα τα 'σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά», ο Γιάννης Μαρκόπουλος τολμά να παρουσιάσει μια δουλειά βασισμένη στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη. Και λέω «τολμά», γιατί λίγο πριν φύγει από τη ζωή ο μεγάλος ποιητής μας (Δεκέμβριος 1971) με επιστολή του είχε ταχθεί ξεκάθαρα κατά του δικτατορικού καθεστώτος και οπωσδήποτε αυτό καθόλου δεν άρεσε στους συνταγματάρχες που τυραννούσαν την πατρίδα μας.

Το άλμπουμ κυκλοφόρησε στα μέσα του 1973 και είναι το μοναδικό κατά τη διάρκεια της επταετίας που «παντρεύει» τη μουσική με την ελληνική ποίηση. Ο πρωτεργάτης αυτής της κίνησης Μίκης Θεοδωράκης βρισκόταν στο εξωτερικό και συνέχιζε το έργο του μελοποιώντας τους ποιητές μας, όμως οι δίσκοι του είχαν απαγορευτεί στην Ελλάδα και μόνο λαθραία και με χίλιες δυο προφυλάξεις έφταναν στη χώρα μας από κάποιους που είτε έρχονταν για λίγο, είτε τους έστελναν απ' έξω με αλλαγμένα εξώφυλλα.

Υπό αυτή την έννοια λοιπόν, ο Μαρκόπουλος είναι ο μοναδικός που εξέδωσε δίσκο με μελοποιημένα ποιήματα ενός ποιητή που είχε δηλώσει αντίθετος με το στρατιωτικό καθεστώς. Ωστόσο, το βραβείο Νόμπελ που του είχε απονεμηθεί τον κατέτασσε αυτομάτως στην κατηγορία των ανθρώπων που δεν τόλμησαν ποτέ ν' αγγίξουν οι δικτάτορες, αφού η παγκόσμια κατακραυγή ήταν σχεδόν βέβαιη σε μια τέτοια περίπτωση.

Το έργο βασίζεται και πάλι στην παραδοσιακή μουσική της Ελλάδας, με έντονα τα στοιχεία του δημοτικού τραγουδιού όπως άλλωστε είχε συνηθίσει να κάνει ο συνθέτης εκείνη την εποχή, αλλά και αργότερα. Τα όργανα που κυριαρχούν είναι οι λύρες (ποντιακή και κρητική), το βιολί, το σαντούρι, τα λαούτα, το κανονάκι, το κλαρίνο και το νταούλι, τα οποία παραπέμπουν τον ακροατή κατευθείαν στις ρίζες της μουσικής μας παράδοσης.

Στην πρώτη πλευρά του δίσκου υπάρχει μόνον ο «Στράτης θαλασσινός», με την ερμηνεία του αξέχαστου Νίκου Ξυλούρη που για ακόμη μια φορά είναι συγκλονιστικός κι ακούγοντάς τον, νιώθεις ότι έρχεται απευθείας από περασμένους αιώνες μεταφέροντας το πνεύμα τους στις μέρες μας. Ο συνθέτης είχε ξεκινήσει τη μελοποίηση του ποιήματος το 1969 και την ολοκλήρωσε το 1972. Στη δεύτερη πλευρά που περιέχει πέντε τραγούδια, ερμηνεύουν ο Λάκης Χαλκιάς, η Μέμη Σπυράτου (μόνιμη συνεργάτης του Μαρκόπουλου εκείνα τα χρόνια), η Ιωάννα Κιουρκτσόγλου και χορωδία από 30 λαϊκές φωνές.

Τα τραγούδια του άλμπουμ που ακούστηκαν περισσότερο είναι τα «Ο τόπος μας είναι κλειστός» και «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου» με τον «διάλογο» Χαλκιά - Κιουρκτσόγλου. Όσο για το «Λίγο ακόμα», έγινε πιο γνωστό με μουσική του Μίκη Θεοδωράκη μέσα από το «Μυθιστόρημα» του Σεφέρη, το οποίο ο συνθέτης μελοποίησε το 1968 στις φυλακές Αβέρωφ όπου ήταν κρατούμενος. Ωστόσο, ο Μαρκόπουλος το είχε μελοποιήσει πρώτος το 1965 και μαζί με το «Ανάμεσα σε δυο πικρές στιγμές» ακούστηκαν στο ραδιόφωνο και σε συναυλίες της εποχής, χωρίς όμως να κυκλοφορήσουν σε δίσκο.

Το εξώφυλλο είναι του Δημήτρη Μυταρά, ενώ στο εσώφυλλο υπάρχουν όλοι οι στίχοι, φωτογραφίες των συντελεστών, αναφορά των μουσικών που παίρνουν μέρος, καθώς και ένα εκτενές κείμενο του Γ. Π. Σαββίδη, ο οποίος δίνει χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με το πότε γράφτηκαν και σε ποιες συλλογές του Σεφέρη υπάρχουν τα ποιήματα που περιέχονται στο άλμπουμ. Η παραγωγή ήταν του Γιώργου Μακράκη και η ηχογράφηση έγινε στα στούντιο της "Columbia" με ηχολήπτη τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο.

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Ο Στράτης θαλασσινός ανάμεσα στους αγάπανθους (Άσκηση τροπαρίου) (Ν. Ξυλούρης)
2. Δημοτικό τραγούδι (Λ. Χαλκιάς)
3. Ο γυρισμός του ξενιτεμένου (Λ. Χαλκιάς-Ι. Κιουρκτσόγλου)
4. Ανάμεσα σε δυο πικρές στιγμές (Μ. Σπυράτου)
5. Ο τόπος μας είναι κλειστός (Χορωδία)
6. Λίγο ακόμα (Μ. Σπυράτου)

Η πρώτη ολοκληρωμένη δισκογραφική δουλειά του συνθέτη από τη Ζάκυνθο που τόσο πρόωρα έφυγε από τη ζωή, ενώ είχε ακόμη τόσα πολλά να προσφέρει στην ελληνική μουσική με τις υπέροχες μελωδίες του. Κυκλοφόρησε το Νοέμβριο του 1982 πάνω σε ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, με ερμηνευτές τον Γιώργο Νταλάρα, την Ελένη Βιτάλη, τον Νίκο Δημητράτο και τη Χορωδία Λαμίας.

Ο «ποιητής του Αιγαίου» για ακόμη μια φορά είναι γεμάτος Ελλάδα στα ποιήματά του. Μέσα από τη μοναδική του πένα, περιγράφει την πατρίδα μας σε όλες της τις στιγμές, χρησιμοποιώντας κατά βάση την αλληγορία. Ουσιαστικά, πρόκειται για μιαν ιστορική αναδρομή μέσα στους αιώνες και στις περιπέτειες που πέρασε ο τόπος μας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πολλά από αυτά τα ποιήματα υπήρχαν στα σχολικά βιβλία του δημοτικού και η δική μου γενιά μέσα από εκεί έμαθε για τους μεγάλους Έλληνες λογοτέχνες και ποιητές.

Ο δίσκος προκάλεσε εξ αρχής θετική εντύπωση, αφού έτσι κι αλλιώς το έργο είχε παρουσιαστεί λίγους μήνες νωρίτερα σε συναυλίες. Ο Δημήτρης Λάγιος στηρίζεται στη λαϊκή φόρμα (κυρίως στα τραγούδια που λέει ο Νταλάρας) αλλά και στη δημοτική (εδώ παίρνει τη σκυτάλη η Βιτάλη), ενώ παράλληλα δημιουργεί και εξαιρετικές μπαλάντες.

Κορυφαία στιγμή του άλμπουμ, το πασίγνωστο «Όμορφη και παράξενη πατρίδα» ερμηνευμένο μοναδικά από τον Γιώργο Νταλάρα. Γνώμη μου είναι ότι συγκαταλέγεται μέσα στην πρώτη δεκάδα των τραγουδιών που είπε, όσο κι αν είναι σχεδόν αδύνατο να διαλέξεις και να κατατάξεις εκατοντάδες σπουδαία κομμάτια μιας καριέρας σαράντα ετών. Επίσης, ακούστηκε αρκετά και το «Κάμποι της Σαλονίκης».

Από εκεί και πέρα, ξεχωρίζει η απίστευτη ερμηνεία της Βιτάλη στο «Θέλω καράβια σπρώχνω» και το υπέροχο «Δρόμοι περπατημένοι» με τον Δημητράτο, ενώ γενικότερα όλος ο δίσκος είναι εξαιρετικός κι αξίζει να υπάρχει σε κάθε «αξιοπρεπή» δισκοθήκη.

Η ηχογράφηση έγινε στο στούντιο Polysound με ηχολήπτη τον Γιάννη Σμυρναίο και βοηθό τον Δημήτρη Κατσούλα, ενώ τον συντονισμό της επιμελήθηκε η Κική Καραβασίλη. Στο εσώφυλλο υπάρχουν φωτογραφίες των συντελεστών και οι στίχοι των ποιημάτων με τους «πρωτότυπους» τίτλους («Άνεμος πρώτος», «Άνεμος δεύτερος» κ.τ.λ.)

Τα τραγούδια του δίσκου
1. Ο ήλιος ο ηλιάτορας (Χορωδία)
2. Ε, σεις στεριές και θάλασσες (Γ. Νταλάρας)
3. Φύγανε τα πουλιά γι' αλλού (Ε. Βιτάλη)
4. Κάμποι της Σαλονίκης (Ν. Δημητράτος)
5. Ανάθεμα την ώρα (Γ. Νταλάρας)
6. Γεια σου κύριε μενεξέ (Ε. Βιτάλη)
7. Πολλά δεν θέλει ο άνθρωπος (Ν. Δημητράτος-Χορωδία)
8. Όμορφη και παράξενη πατρίδα (Γ. Νταλάρας)
9. Ήλιε μου και τρισήλιε μου (Χορωδία)
10. Τι να σας πω γυναίκες (Γ. Νταλάρας)
11. Θέλω καράβια σπρώχνω (Ε. Βιτάλη)
12. Δρόμοι περπατημένοι (Ν. Δημητράτος-Χορωδία)
13. Σ' ευλογημένη μέρα (Γ. Νταλάρας-Ε. Βιτάλη)
14. Το τρελοβάπορο (Ν. Δημητράτος-Χορωδία)